31 - Jaap over Alphonse Mucha

Duik mee in de verborgen wereld van Alphons Mucha, de meester van de Jugendstil wiens weelderige, sierlijke posters wereldberoemd werden. Achter de bekende bloemenmotieven en zwierige lijnen schuilt echter een fascinerende spirituele zoektocht die veel minder bekend is.

Kunstkenner Jaap, oprichter van Praga Masonica, onthult in deze aflevering hoe Mucha's toetreding tot de vrijmetselarij in 1898 zijn leven en werk diepgaand beïnvloedde. Het meest intrigerende aspect? Mucha bleef tegelijkertijd trouw aan zijn katholieke wortels, een dualiteit die in zijn kunst tot uitdrukking komt.

Luister naar het verhaal van Mucha's reis van commercieel succesvolle posterkunstenaar naar spiritueel gedreven vrijmetselaar die opklom tot de hoogste rangen binnen de Tsjechoslowaakse maçonnerie. Ontdek hoe hij subtiel vrijmetselaarssymboliek verwerkte in zijn ontwerpen voor het Praagse gemeentehuis en andere publieke werken. Maak kennis met zijn bijzondere maçonnieke creaties –juwelen, hamers, bokalen– die nu tot de meest gezochte verzamelobjecten binnen de vrijmetselaarswereld behoren.

Deze aflevering werpt nieuw licht op een kunstenaar die je dacht te kennen. Je zult nooit meer op dezelfde manier naar Mucha's werk kijken nadat je hebt gehoord hoe hij in werken als "Le Pater" katholieke symboliek en vrijmetselaarsiconografie wist te verenigen tot een unieke spirituele expressie.

Ontdek waarom Mucha zelf zei: "Vrijmetselarij vervangt alle religies, het geeft vreugde aan het leven en de wil tot geluk" – een uitspraak die de essentie vormt van zijn levenslange zoektocht naar schoonheid, waarheid en broederschap.
Prago Masonica - https://www.pragamasonica.cz/

Mucha Foundation - https://muchafoundation.org/en

AMMLA vereniging - International Association of Masonic Museums, Libraries and Archives - https://masonic-libraries.com/

Boheems Glaswerk J. Sadilek - https://www.thesquaremagazine.com/mag/article/202105book-review-bohemian-masonic-glass/

Sarah Bernard - https://nl.wikipedia.org/wiki/Sarah_Bernhardt

Jugendstil - https://nl.wikipedia.org/wiki/Jugendstil

Occultisme - https://nl.wikipedia.org/wiki/Occultisme

Le Pater boek met voorwoord van Jaap Sadilek - https://peinture-fraiche.be/en/book/le-pater-le-grand-oeuvre-dalphonse-mucha/

Le Pater (onze vader) - https://www.lepater.com/

Theosofie - https://nl.wikipedia.org/wiki/The

Chapters

• 2:31 Introductie Jaap
• 14:42 Levensloop Alphonse Mucha
• 28:30 Revival van Mucha’s kunst
• 31:53 De vrijmetselaar Mucha
• 1:02:55 Mucha’s laatste jaren

Transcript

Jaap: 0:08

Dat is het bizarre van Moucha, dat hij zowel katholiek bleef, maar ook maçoniek actief was, en hij kon dat verenigen.

Sander: 0:24

Welkom bij de 31ste aflevering van de Vrijmetselaarspodcast. In deze podcast interview ik elke aflevering een vrijmetselaar of een persoon gelinkt aan de vrijmetselarij, om samen met jou, de luisteraar, antwoorden te vinden op vragen over de vrijmetselarij. Op deze manier hoop ik, een helder beeld te scheppen, wat de vrijmetselarij nu werkelijk is en wat het niet is. En dan nu de nieuwe rubriek ingekomen stukken. Zoals jullie misschien aan de tijdscode wel hebben gezien, is het een wat langere aflevering vandaag, dus de ingekomen stukken hou ik kort. Ik heb een berichtje gekregen van David uit Zaandam. Waarde broeder, na aanleiding van uw oproep, een berichtje te sturen, reageer ik Als sinds enige tijd volg ik uw podcast. Hoewel de onderwerpen en gasten mijn wisselende interesse hebben, vind ik, dat u het altijd met respect en enthousiasme brengt. Ik heb zelfs in een bouwstuk een stukje laten horen, om ook andere broeders kennis te laten maken, met broedelijke groet. Nou, david, ontzettend leuk, dat je mijn berichtje hebt gestuurd, dankjewel.

Sander: 1:36

De podcast heeft een grote diversiteit aan onderwerpen, en luister vooral de afleveringen, waarvan je denkt nou, dit vind ik interessant, en als je iets niet interessant vindt, zou ik vooral niet verder luisteren, want dat is ook helemaal niet nodig. Alleen, het kan je ook niet allemaal interesseren, en dat geldt natuurlijk voor iedereen, alle luisteraars. Pik eruit, wat je leuk vindt, en er zijn altijd weer dingetjes, die je misschien wat minder interessant vindt, of als je halverwege het luisteren denkt Dit is niet mijn pak, jan, schroom niet En zet hem gewoon uit. Dan gaan we nu gauw door. Naar. Een super leuke gast Met een boeiend, boeiend verhaal. Een verhaal, waar ik eigenlijk niks van af wist, en zodoende heb ik weer Heel veel geleerd. Door naar de aflevering. In deze aflevering heb ik Jaap te gast. Jaap is kenner op het gebied van de Tsjechische kunstenaar en vrijmetselaar Alphons Maria Muga. Samen gaan we het hebben over de mens en de vrijmetsaar Moeha. Jaap welkom, welkom in de studio.

Jaap: 2:47

Goedemorgen en bedankt voor de uitnodiging.

Sander: 2:50

Ja, graag gedaan, andrea Kroon had jouw naam getipt. Als je nog een leuke gast zoekt, klop eens bij Jaap aan. dus bij deze Heel fijn, dat je er bent. Waar we eigenlijk altijd mee beginnen, is met de vraag van je bent zelf ook vrijmenselaar. hoe ben je destijds bij de vrijmenselarij terecht gekomen?

Jaap: 3:07

ja, dat is een lang verhaal, wat bij velen misschien het geval is. Ik ben in 8, 69 in nederland gekomen, en mijn oom was professor jaap kistenmaker, en die heeft in misschien het was 69, kerstmis thuis voor de familie zijn drie kinderen, mij en zijn vrouw een soort zogenaamd kerstverhaal gehouden. Maar dat was eigenlijk helemaal geen kerstverhaal, dat was een mazzuniek bouwstuk eigenlijk. En dat was zo'n wonderlijk verhaal over het macrocosmos, microcosmos, over de oneindigheid van de geestelijke vermogens van de mens. Dat heeft me ongelooflijk geboeid en vastgehouden, en ik kwam er kort erop achter, dat dat dus een mazonnieke overtuiging van me was. En hoe oud was jij toen? En toen was ik twintig, geloof ik. Ah ja.

Jaap: 4:01

Dus nou ja, dat was een inspiratie, opgevoed in een land, waar het atheïsme hoogtij vierde, waar ik weer in Nederland mensen tegen kwam, die een prachtig verhaal hadden Over dat er toch meer is dan het materieel, wat je om je heen zit, en daar zit je tegen te twijfelen. En nu kwam dat verhaal, wat mij ontzettend inspireerde, dat er toch meer is dan het atheïsme En meer is dan het hele simpele geloof, zeg maar het barokke katholieke, waar midden Europa bekend is met een hele persoonlijke god, en nou ja, dat sluimende. Ik ben op bezoeken geweest, ik heb literatuur verzameld, maar ik studeerde nog, en ik vond het nog iets te vroeger voor. Maar uiteindelijk ben ik door mijn werkgever uitgezonden naar Engeland, en toen raadde mijn oma aan, dat ik daar in een loge best zou kunnen toetreden, want daar komt de vrijmetslaai vandaan. En ik ontdekte, er bestaat een Anglo Dutch Lodge. Dat was een Nederlandse loge. Die is ontstaan in de oorlog Van Nederlandse vluchtelingen, die naar Engeland vaarten.

Sander: 4:59

Die hebben een.

Jaap: 4:59

Engelse loge opgericht. Engelse loge opgericht, maar voor Nederlanders. Er was een reguliere loge onder het Engelse grootmacht, maar bezet door Nederlanders, maar wel in Engelse taal, met het Engelse rituaal, het emulation rituaal. Nou goed, dat was natuurlijk een bijzondere mogelijkheid, en er was nog één Nederlander in die loge.

Jaap: 5:22

Die met pensioen was. Het was een oud diplomaat met een Engelse vrouw getrouwd, vandaar, dat hij daar bleef, en die vond het heel leuk, om voor mij dan borg te staan. En daar ben ik dus ingewijden, tweede graad, derde graad En zelfs geëxalteerd in de Royal Arch, wat me aanbevolen werd. Ik ben daarna teruggekomen naar Nederland, want ik was een expatriate. Ik werkte jarenlang voor de ABN Amro Bank, en toen ben ik geaffilieerd in Naarden in de loge Jan Amers Comenius, omdat daar woonden we, en met mijn Tsjechische achtergrond vond ik natuurlijk Comenius een inspirerend figuur. Dus dat was duidelijk, dat ik in die loge kwam, plus dat er een aantal mensen in waren, die ook weer mijn oma, ja kistenmaker, aanbevolen had, zoals professor Aldert Wapstra, een fantastische figuur, hij leeft niet meer. Dus daar ben ik geaffiliëerd, een tijd lang geweest, en na mijn verdere uitzending naar Tsjechië, naar Praag, ben ik geaffiliëerd in de Praagse loge Most, wat betekent brug?

Jaap: 6:22

Nou, daar ben ik bijna twintig jaar actief geweest Voorzitter, meester en een aantal andere functies. Ik ben gedeputeerd, grootmeester voor een korte tijd geweest. Ik ben ook nog vertegenwoordiger van het Nederlandse Groot-Oosten bij de Tsjechische Grootloze. Dat is een soort erefunctie. Je zorgt voor het goede contact tussen de twee grote machten Een soort aerenfunctie.

Jaap: 6:45

Je zorgt voor het goede contact tussen de twee grote machten. En ik ging me interesseren in Tsjechië voor het culturele erfgoed van de Tsjechische vrijmetselarij, die eigenlijk voor als je in de Londense, parijse, oostenrijkse, nederlandse musea en mazzonnieke wereld wist men van Tsjechië eigenlijk niks, terwijl het in midden Europa ligt, inmiddels tot de democratische familie van de Europese Staten en ook midden ligt. Praag ligt westelijker dan Wenen, westelijker dan Stockholm westelijker dan Helsinki.

Jaap: 7:13

Dat beseft men te weinig. Die mentale grens van de Oost-West is een koude oora met oude traditie, en de mazonerie in Midden-Europa heeft een lange en interessante traditie, en die probeerde ik naar voren te brengen. En daartoe heb ik op een gegeven moment opgericht, een vereniging Praga Masonica, met een website En waar ik dan probeerde, dat erfgoed te presenteren aan het publiek, zowel broeders als profanen, als algemene, en dat is een succes geworden. Het punt is, dat, de grootloge in Praag heeft een minimale collectie. Er is gewoon niet veel over gebleven. Nationale musea hebben iets. In het Oostenrijkse grootlogemuseum is er wat, in Den Haag is er wat, in Londen is er wat, daar is best veel. Nou, die hebben allemaal iets, en tezamen is het best aardig, maar het ligt niet samen.

Sander: 8:09

Maar als je zegt, er is niet veel overgebleven. Was er dan voorheen meer? en is dat dan in de tijden van de Tweede Wereldoorlog verdwenen? of was er al niet veel? Hoe moet ik dat zien?

Jaap: 8:21

Ik kom later misschien nog op terug. De geschiedenis is veel van stop and go. Dus bijna 100 jaar was verboden, dat was er niet veel. De 20 en 30 jaar waren zeer actief. Het is toen gesloten door de oorlog, en dan 40 jaar communisme heeft tot grote verliezen van materiaal geleid. Door allerlei manieren. Het is niet alleen maar roof Ten dele, maar ook zoekraak vergeten, misschien door brand of wat dan ook?

Sander: 8:46

Dus er is weinig over.

Jaap: 8:47

Dus, hetgeen, wat er nog was, dat heb jij geprobeerd in kaart te brengen, ja, en een manier, om dat te doen, is, van de eigenaren een goede foto krijgen, wat meestal verstrekt werd, en zo, als je het op een website doet, kan je opeens een hele collectie tonen, al is die niet op één plaats. Het is een virtueel museum eigenlijk.

Sander: 9:06

Ja, maar hoe weet jij dan, waar dat ligt? Hoe Zoeken, gewoon zoeken.

Jaap: 9:11

Opbellen, bezoeken. Ik ben in Veelint-Oostenrijkse Vrijmetslaarsmuseum en in Wenen geweest. Daar heb ik goede contacten opgebouwd, en die laten je verzamelingen zien, en dan ontdek je dingen. Mag ik ze fotograferen, natuurlijk vermelding, van waar vandaan het komt. Hetzelfde in Londen, hetzelfde in Bayreuth En in Haag ook. Dus dat was niet zo moeilijk. Ik heb het op een amblavereniging, dat is een vereniging van de Europese Masonieke Musea. Daar ben ik een keer uitgenodigd door mijn Oostenrijkse vriend. Die was directeur van het Oostenrijkse Vrijmetselaarsmuseum, en die introduceert me daar, en toen heb ik die virtuele museumpresentatie aangeboden, en die vond men interessant. Dat dat was nog ruim voor COVID, dat het een interessante manier is van moderne manier van presentatie. En zo ben ik ook lid geworden of Pra Pragamazonica Vereniging. Het is een vereniging, die geregistreerd staat Als een vereniging met statuten en leden enzovoort. Ik ben er voorzitter van. Dus dat was een novum voor de vereniging, en het grappige is, dat inmiddels al die ministeria over zijn gegaan En ook hun te goed presenteren op het internet, wat leuk. Dus daarmee ben ik een voorloper geweest, met natuurlijk het technische nadeel, dat ik die dingen zelf niet bezit, en dat ik niet kan zeggen Kom maar binnen, dan kan je het nog echt zien.

Sander: 10:31

Maar bij jou was het meer een soort noodzaak, omdat dit de enige manier was, om al die objecten samen te krijgen. Dat kon alleen digitaal, en vervolgens zagen de andere musea Van wacht eens even. Dat is eigenlijk wel een mooie manier.

Jaap: 10:42

Sommigen waren er al mee begonnen, mondjesmaat, maar ik probeerde, echt een compleet beeld te geven met wat aanvullende artikeltjes. Nou ja, dat heeft mij nogal veel tijd gekost en zoeken, maar vond ik erg leuk en zo ben ik eigenlijk verder gaan dat ik me geïnteresseerd in een aantal thema's, waarbij bijvoorbeeld als, als je dat naar de wereld wil presenteren Want dat was mijn eerste insteek Dat automatisch gaat, de broederschap en het profane gezelschap in Tsjechië ook kijken naar die dingen, maar als je het structureert, dat het ook in de wereld komt, daar ging het om, dat je die witte plek op de kaart een beetje wegwerkt. Daarom is die presentatie in het Engels, en zo ben ik ook op thema gekomen, die resoneren in de wereld, en zo'n voorbeeld is Alphons Moecha bijvoorbeeld, die toch wereldberoemd is, maar die maçonique kan totaal onbekend is geweest, en dat geeft de ruimte, om dat te presenteren. Een ander thema is bijvoorbeeld maçonique glas uit Bohemen. Dat is een toegepast product, toegepast kunstproduct, zou ik maar zeggen Waar de Tsjechische industrie voor glasproductie wereldberoemd is, al een paar honderd jaar.

Jaap: 11:51

Bohemisch glas is een fenomeen, maar dat daar binnen een aparte stroom is van masoniek glas, wat heel veel van geproduceerd is en de hele wereld geëxporteerd, dat weten we van weinig mensen. Er zijn musea's in Londen, den Haag, duitsland, die dan veel van die glazen hebben staan, maar kunnen het niet goed definiëren. Daartoe heb ik me met een collega historica op het glasgebied in Tsjechië geconcentreerd, en we hebben een tentoonstelling op dat thema gemaakt En uiteindelijk een boek gepubliceerd, wat zich dus bezighoudt met het boheemse masoniek glas, waar de oorsprongen en alles eromheen. Dat is succesvol, in de hele wereld wordt het verkocht, het vult een leemte in de onderzoek voor musea Of verzamelaars Of veilinghuizen, die dat thema vaak tegenkomen.

Sander: 12:43

En er bestaat geen literatuur In beide facetten, zowel dat boheemsglas als de vrijmetslaar Moeha, maar ook de vrijmetslarij in die kontrijen, daar was dus gewoon weinig over te vinden, en je hebt dat allemaal samen weten te brengen en in kaart kunnen brengen. Dat is mooi. Alphons Moeha wist jij zelf, want ik neem aan, dat je in je jonge jaren wel wat van Alphons Moecha hebt gezien Wist je zelf, dat hij vrijmetselaar was, of wanneer kwam jij daarachter?

Jaap: 13:10

Dat is grappig. Ik heb van zijn zoon, yirzi Moecha die schreef over zijn vader in de midden jaren zestig een biografie over het leven van zijn vader, en daarin wordt helemaal op het tent vermeld, dat hij begraven werd Het was een soort staatsbegrafenis Maar dat de zegening of het ritueel van een katholieke kerk hem niet gegund waren, omdat hij vrijmetselaar was. En dat is de enige opmerking, die ik wist. Maar dat heeft me wel vastgehouden. En later kwam ik op een tentoonstelling van Alvonsburg in Praag, waar ze een museum hebben. Er was één of twee masonieke bijoes waren daar tentoongesteld. Nou ja, zo kwam naar voren, dat deze man kennelijk een vrijmetslaar was, en dat heeft mijn nieuwsgierigheid aangewakkerd, om eens te kijken, of we meer te leren kennen. En er is ontzettend veel van.

Sander: 14:07

Ja, dat is mooi, Dus dat zijn. laat maar zeggen, de topjes van de ijsberg, Dat je denkt van. ik lees hier een zinnetje, ik zie hier twee objecten. Deze man was blijkbaar vrij met slaar.

Jaap: 14:16

Ja, ik was het zelf al inmiddels een tijd lang. Dus daar ben je wat gespitst op, en als dan zo'n beroemde figuur in het land en ook internationaal Dan ergens dat tipje van die huisberg naar voren komt, dat wekte mijn belangstelling, en daar ben ik gaan onderzoeken En inmiddels ontzettend veel naar boven kunnen halen.

Sander: 14:37

En kan je daar wat over vertellen? Want hoe is zijn massonieke reis verlopen?

Jaap: 14:45

Misschien moet ik even kort, kort, heel kort een levensloop, want daarin zijn momenten, dat die vrijmetselaar om de hoek komt. Hij is in 1860 in het Moravische stadje Iwantjitse geboren. Dat zegt de meeste Nederlanders niet veel, maar dat is zeg maar iets van 80 kilometer noordelijk van Wenen. Het grenst Moravië aan Nieder-Ussraïg, dus dat is in die buurt een katholieke streek, katholiek opgevoed. Hij had duidelijk talent al van vroeg af aan. Curieus genoeg afgewezen in de kunstacademie in Praag Toen, werd hij praktisch. Hij schilderde in Wenen bij een toneelgezelschap Of een theaterdecoorgezelschap, maar toen brandde dat theater af, en toen was die firma, zijn klant kwijt En hij zijn werk. Dus toen ging hij naar Zuid-Moravië, wat portretten schilderen en zo, en uiteindelijk eindigde hij bij een graaf, koen Bellassie, die aanstelde, om het decoreren van een landhuis met mooie beschildering van de muren, wat hij dan deed. En hij was zo enthousiast, dat hij een betaalde studie aan de academie in München, en na een jaar ging hij zelfs door naar Parijs, waar de graaf hem dan ook weer die studie financierde.

Jaap: 16:03

In Parijs kwam hij in de tijd, dat er wat kunst en ook occulte wetenschappen overigens. Hij maakte een grote carrière. Dat is heel bekend natuurlijk. Dat is, als de graaf onthield, hem op een gegeven na een tijdje de subsidies, zijn toelages, en toen moest hij voor zichzelf beginnen. Dan begon hij als tekenaar voor tijdschriftboeken, historische boeken En ontwikkelde hij dus zijn talent als tekenaar, en op een gegeven dag in 1894 was hij in de studio correcturen doorvoeren. En toen kwam er een opdracht dat was tegen kerstmis of na kerst zelfs Dat Sarah Bernard, de beroemde actrice in Parijs, de meest bekende uit die tijd, een poster wilde hebben voor een nieuw toneelstuk. Er was niemand aanwezig, dus Mocha was degene, die aangewezen was.

Jaap: 16:53

Kan jij het doen Wil jij het doen.

Sander: 16:55

Jij zit toch nog op kantoor, doe jij het maar.

Jaap: 16:59

Nou ja, dat heeft hij gemaakt en dat is een uniek iets geworden. Dat is heel anders dan alle posters voor die tijd. Het was een hele lange poster met die figuren erop, met prachtige Byzantijnse kleding, met hele aparte milde kleuren. En nou ja, het werd aangeboden, en Sarah was dol enthousiast erover, vond het fantastisch. Het is ook een doorslaand succes op de straat geweest. Toen het geplakt is aan de muren, rukte de mens eraf als verzamelaarsobjecten. Ze bot hem een contract aan voor zes jaar of zoiets, en toen heeft hij nog vijf, zes andere posters in diezelfde stijl van andere toenelstukken. En toen kwamen de grote commerciële firma's Nestlé, monaco casino en you name it Toen werd echt zijn carrière kreeg echt een boost, precies allemaal in diezelfde stijl een poster wilden hebben, en dat is dus de hoogtepunt geworden van het Jugendstil à la Mocha. Je spreekt het Mocha uit. De Fransen zeggen soms Mocha of andere, en de Amerikanen zeggen Mocha, maar het is Mocha op zijn Tsjechisch.

Sander: 18:03

En betekent vliegen. Overigens Vliegen, vlieg, vlieg.

Jaap: 18:06

Oh ja, wauw. Nou ja goed, tsjechisch kennen niet veel mensen, nee zeker niet.

Sander: 18:10

De Tsjechen weten het wel. Oh wat?

Jaap: 18:11

gaaf. Nou goed, hij was toen een succesvolle vierde man, maar hij kreeg op een gegeven moment toch genoeg van die commerciële opdracht zeven jaar lang. De hoogtepunt is rondom de wereldtentoonstelling 1900, die in Parijs was. Dat was een reuze succes, en dat was ook zo. Het begin van de nieuwe eeuw En de Jugendstil viel er toen hoogtij. Hij stond er middenin, hij illustreerde een groot paviljoen van Bosnië, wat onder Oostenrijk viel, en daar komt ook zijn decoratieve stijl heel raam naar voren ook gewaardeerd. Maar hij wilde meer. Hij vond die commerciële opdrachten natuurlijk nuttig voor zijn inkomen, maar hij was toch begaan met spirituele zaken. Hij is weliswaar katholiek opgevoed, maar had een open mind. Hij bleef zijn leven lang eigenlijk katholiek wel, maar niet actief. Hij heeft nooit afgezworen, maar in Parijs in de tijd van de occultistische seances waren, dat was heel erg druk mee. Hij zag het symbolisme van mensen als Charles Baudelaire, stéphane Mallarmé, paul Verlaine, salon de la Rose et Croix met Joseph Pelléardin en Eric Satie. Dat waren de kringen, waar hij zich bewoog. Is dat de pianist Satie? Ja, ah, ja, dat mengde kennelijk allemaal.

Sander: 19:34

Dat zal wel ja.

Jaap: 19:37

En dat is inspirerend. Daar kom ik later nog op terug. Dat was het begin van zijn maçonnique inspiratie, maar nog zijn profane carrière. Hij heeft toen gezocht naar een expressie, meer historische, symbolische werken te doen, af van dat commerciële posterwerk, en had een plan, om reuze grote doeken, twintig grote doeken te maken, waar de glorie en de geschiedenis van de Slavische volkeren getoond werd. Want in het Parijs, het multiculturele met vele volkeren, zag hij, dat die Slavische volkeren te weinig bekend waren, en dat wilde hij corrigeren door zo'n enorme panorama van twintig grote doeken. Maar hij had een sponsor voor nodig, en dat was de reden, dat hij naar Amerika vertrok. In 1904 is hij teruggekomen, en nog een keer in 1905, 1906 is hij daar naartoe verhuisd En bleef hier een aantal jaren, en die heeft hij uiteindelijk gevonden.

Sander: 20:35

Maar was hij in Europa ontzettend bekend geworden? Maar hoe was zijn bekendheid in Amerika? Want hij vertrok daar dus naartoe, om een sponsor te zoeken. Maar kenden ze hem daar überhaupt?

Jaap: 20:45

wel Daar dus naartoe, om een sponsor te zoeken. Maar kenden ze hem daar überhaupt wel? Ja, dat is het grappige. Hij was bijna 10, 12 jaar in Parijs En heeft daar furoren gemaakt. Dus in de wereld was hij als een Parijse kunstenaar gezien, en het is de Parijse Jugendstil, wat nagevolgd werd door heel veel andere kunstenaars, en die hebben ook variaties op die stijl gedaan. Dus er was een hele beweging, en hij was daar misschien het boegbeeld van, maar niet alleen. Dus in Amerika heeft die bekendheid ook al eerder verworven. Sarah Bernhard heeft toernoois in Amerika gehad, al En met die posters werd ook in het Engels in Amerika gepresenteerd. Dus toen hij eraan kwam, werd hij op de hoofdpagina's van grote Amerikaanse bladen gepresenteerd als de grootste decoratieve kunstenaar van de wereld op dat moment.

Jaap: 21:29

Dus hij kwam er als een grote celebrity aan.

Sander: 21:32

Ja, dat scheelt natuurlijk, als zij daar die tour houdt met haar toneelstuk en die poster. Dat is eigenlijk al een soort promotie voor hemzelf. Dus hij hoefde er eigenlijk alleen maar achterna te reizen.

Jaap: 21:47

Ja, en hij hoopte met die bekendheid dus, dat hij snel een sponsor kan vinden of dat hij kan verdienen. Hij gaf wat lessen, en hij hoopte ook, bij al die miljonairs portretten te maken en zo inkomsten. Hij heeft het Duitse theater in New York geschilderd. Hij heeft uiteindelijk de sponsor gevonden. Charles Crane was een miljonair Amerikaan, die geïnteresseerd was in de Slavische volkeren, en die heeft dan die financiën toegezegd voor die hele productie. En toen is hij teruggegaan, is overigens nog vlak voordat hij uit Parijs vertrokken, is hij bevriend geraakt met een studenten van hem. Dat is Marie Gietjelova, een wakker meisje uit Bohemen, die naar Parijs kwam, hem erg kwam, hem erg bewonderd, is een student geworden en uiteindelijk met hem getrouwd. Ze was wel jonger, 20 jaar jonger, maar dat heeft niet gehinderd. Ze hebben een gelukkig huwelijk gehad en leven samen tot het eind bijden. En die is uiteraard met hem meegegaan naar Parijs. Daar is ook zijn oudste dochter geboren. Toen zijn ze teruggekomen met het gezin naar Praag 1910. Een paar jaar later is zijn zoon, zijn tweede kind en de enige twee, die ze hebben, hier zie ik geboren. Die heeft dat mooie verhaal over zijn vader geschreven, wat in de 60e jaren verschenen is.

Jaap: 22:58

Terug in Bohemen begon hij dus te werken aan die 20 grote doeken. Maar voordat hij daaraan begon, had hij nog een mooie opdracht op het gemeentehuis van Praag Municipal House heet dat op zijn Tsjechi's. Dat is een prachtig Jugendstilgebouw, wat in 1905, 1906 net klaar was, en dat was van de gemeente om. Er is een muziekzaal, een grote concertzaal, en er zit een restaurant en een bierstoel en tentoonstellingsruimte, feestzalen, een prachtig centrum, en dat moest gedecoreerd worden. En hij kreeg de opdracht om de middelste zaal, de burgemeesters salon, zou je zeggen. Dat heeft hij op een fantastische manier gedaan, en daar kom ik later nog op terug, en daar zijn ook masonieke sporen in terug te vinden O gaaf.

Jaap: 23:40

Nou ja, hij heeft toen tien jaar besteed aan die twintig doeken. Dat is echt een gigantisch opus. En dat zijn gigantische doeken, vier bij zes meter zijn een aantal zijn kleiner. Hij kon één firma in België vinden, die dit soort grote doeken kon maken. Dat is het enige. Dat is gigantisch. En hij heeft zich toen teruggetrokken op een château in Zbiroch, dat is tussen Praag en Pielsen, omdat daar grote ruimte waren, waar die doeken konden geplaatst worden.

Sander: 24:12

Ja, daar heb je wel een fabriekshal nodig. Maar is dit deze 20 doeken? is dit zijn eerste vrije werk? Ja, want alles tot nu toe, wat ik hoor, is namelijk in opdracht geweest.

Jaap: 24:25

Ja, maar daar is nog voor, en daar kom ik straks nog op terug. Er is nog een fantastisch boek verschenen, le Pater, onze vader, geïllustreerd door hem, en dat is ook zijn eigen werk geweest, en dat is eigenlijk een breukpunt.

Jaap: 24:38

Maar ik kom er even straks later op terug in zijn geestelijke ontwikkelingen, want dat is een heel belangrijk breakpoint eigenlijk in zijn carrière, en daar speelt die geestelijke achtergrond zo'n grote rol. Hij heeft zich ook ontzettend ingezet bij het ontstaan van de nieuwe Republiek Tsjechoslowakije, want hij kwam nog in tijd van het oude Oostenrijk keizerrijk, kwam hij terug 1910. De Eerste Wereldoorlog heeft tot een disintegratie van vier grote Europese rijken geleid Het Oostenrijkse, het Duitse, het Russische en het Ottomaanse. En op de restanten van het Oostenrijks Keizerrijk ontstonden een aantal nieuwe republieken, en Tsjechoslowakije was er één van, en hij heeft zich toen ingezet. als een soort patrioot zou ik maar zeggen, was hij daar heel blij mee En heeft toen ook bijvoorbeeld bankbiljetten, postzegels en dergelijke dingen om niet Gratis ontworpen voor de nieuwe staat, voor de nieuwe regering, en die zijn ook allemaal uitgevoerd Gaaf.

Jaap: 25:36

In 1930 vierde hij zijn 70ste verjaardag. Hij is toen, zijn gezondheid liep wat achteruit. In de jaren 30 kuurde hij veel aan de Kota Zure of in Pistjan, dat is een badplaats in de Slovakije, en in 1939 bezette de nazi-Duitsers Bohemen 15 maart, en hij was bekend, natuurlijk als een beroemd figuur, als een patriot of, zeg maar, nationalist. Maar komt daarop terug. Hij is paradox, hij is een verwente. Nationalisme is ook een cosmopolite gelijke tijd kijk ja zonder aan hem.

Jaap: 26:16

Maar dat was reden genoeg. Ze zijn houding en sens en zijn renommee in het in dit republikeinse tjechische vakken. Je dat dat Gestapo een van de eerste was, die hem gearresteerd heeft. Hij is verhoord, hij is vrijgelaten na een paar dagen, maar zijn gezondheid was al zwak, en hij heeft last van had hij van de longen, en toen heeft hij kort erop longontsteking gekregen, en toen is hij in het begin van de zomer overleden?

Sander: 26:45

Ja, hij is wel in Tsjechië gebleven. Of is hij na die arrestatie gevlucht?

Jaap: 26:50

Nee, hij is gebleven met familie, en al. Zijn begrafenis had stilletjes plaats moeten vinden. Dat is getrotseerd. De Duitsers waren nog niet helemaal, het was maar net bezet. Dus die begrafenis, daar namen honderdduizend mensen deel aan. Hij is op een nationale erebegraafplaats begraven. Dat konden de naties niet tegenhouden, allemaal. Dus dat werd een soort nationale verzetbeweging op dat moment.

Jaap: 27:19

En alleen de katholieke kerk wilde hem de zegen niet geven, vanwege zijn lidse maatschap van Aloge. En hij is nadien toch gauw vergeten, na de oorlog, zijn stijl natuurlijk eind jaren 30. Ook in Tsjechoese lokei was Jugendstil uit. Dat was ouderwets, dat was vergeten. In de naziteit was het natuurlijk ook te nationalistisch Tsjechisch. Na de oorlog kwamen heel gauw de communisten aan de macht, en die moesten hem ook niet. Hij was te bourgeois, te nationalistisch, te weinig socialistisch, te weinig marxistisch.

Sander: 27:50

Eigenlijk wel gek, want aan de andere kant, als ik dan jou hoor, dat hij die twintig doeken maakt over het boheemse volk, dat zit ook wel een beetje tegen de communistische kunst aan, dat verheerlijke van het nationale gevoel.

Jaap: 28:07

Dat klopt. Zijn werk is dus ook niet vernield door de communisten of zo. Dat is ten dele wel gebruikt, laat ik het zo zeggen. Hij is niet helemaal doodgezwegen, maar is ook helemaal niet gepromoot. Er zijn niet tentoonstellingen voor hem gehouden, hij is niet genoemd in de kunstgeschiedenis. Maar het grappige is, dat het Londense Victor en Albert museum in de jaren 60, dat de flauwe powertijd kwam en zo, heeft om een of andere reden Moeha om naar voren gehaald en zijn poster, en toen begon de revival. Dat is de tijd ook, dat zijn zoon, de monografie over zijn vader, en dat gaf toegang, en dat is ook in het Engels verschenen. Dat gaf plotseling toegang tot dat levensverhaal, en dat is heel boeiend en leuk En interessant geschreven. Er kwamen heel veel interessante dingen naar voren, en dat is in feite En plus die expositie. Dat heeft een soort restart van belangstelling gedaan, heel snel in de flauwe pauw, in de illustraties van posters voor rockgroepen.

Sander: 29:15

Van zijn stijl soms aangepast en vernieuwd, ook naar voren weer. Ik heb er eigenlijk nooit over nagedacht, maar nu je dat zo zegt en ik vergelijk die beelden in mijn hoofd, dan is het eigenlijk best logisch, dat die gekoppeld zijn aan elkaar. Best logisch, dat die gekoppeld zijn aan elkaar.

Jaap: 29:25

Men voelde er iets in, wat ook die jaren zestig de bloementijd voelde.

Jaap: 29:35

Dat connecteerde met de bloemen van Mocha. Ja, snap ik, ik snap het, wat leuk. En de zwierigheid. Sindsdien is het alleen maar verder en verder gegaan, want andere landen namen dat over. Het werd populair, en toen, met het val van het communisme, kon het familie terugkomen, want zijn zoon heeft verder nakomelingen. Die had dan weer een zoon, dat is John Mucha. Die leeft nog, dat is een kleinzoon, en die heeft nu weer kinderen, dat is Marcus, dat is de achterkleinzoon, en die hebben heel snel opgericht, na de wending in Praag in 1990.

Jaap: 30:11

Hebben die een Mocha Foundation opgericht En Mocha Trust. In de Mocha Trust zit, zeg maar al het bezit. Dat zijn bijna 3000 werken En 4000 foto's, want Mocha was een actieve fotograaf. Van posters zijn er natuurlijk veel meer gedrukt. Dus daar is een collectie van, en dan heeft hij natuurlijk ook gewone olie en tempera werken gedaan. Die zijn natuurlijk uniek telkens. Dus dat is toch bij de familie nu, en die hebben die foundation en die trust opgericht, toch de grootste instelling, die dat kunstbezit heeft, en die propageren dat werk, en dat is enorm succesvol geworden, want er zijn inmiddels tentoonstellingen, waar de familie foundation dan aan meewerkt. Dus het is een fenomeen, wat inmiddels wereldwijd thuis geraakt is. Ja, zeker, en nou, ja, dat is toch bijzonder voor zo'n Tsjechische kunstenaar, die het zo ver gebracht is. Nou ja, dat is toch bijzonder voor zo'n Tsjechische kunstenaar, die het zo ver gebracht is, want er is eigenlijk niet een andere kunstenaar, die het zo ver in de wereldcultuur heeft gebracht als hij.

Sander: 31:13

Nee, zeker. En ook wat je helemaal in het begin zei, dat Tsjechië en de Bohemen. Dat is inderdaad bij veel mensen, mezelf inclusief, is dat een beetje de blinde vlek. Je zei het heel mooi van het ligt westelijker dan Wenen, stockholm of Helsinki, terwijl je denkt, dat is het westen en dit ligt westelijker dan dat. Maar het is inderdaad een beetje een soort vergeten gebied. Ik denk, dat heel veel mensen ooit op vakantie zijn geweest in Praag, waar ze veel van dit soort moois hebben kunnen bewonderen Het voelt verder weg, dan dat het nu is.

Jaap: 31:45

Ja, er is nog een inhaalslag te doen. Het heeft nog een achterstand van veertig jaar, wat ingehaald wordt, maar het moet nog steeds gebeuren. Maar goed, we hebben het over een soort profane wereldcarrière.

Sander: 31:56

De mens Mocha. Hadden we het nu over.

Jaap: 31:58

Precies, maar er is achter hem. Ik denk, dat de hele wereld, ze herkent, iedereen bijna zijn werk. Dan de tweede stap is, dat niet iedereen herkent, wie het gemaakt heeft, dat het Moecha is. Maar goed, dat neemt toe. Maar nu krijgen we nog een ander aspect Wat heeft hem nou gemotiveerd in al die werkzaamheden En met name dat latere werken? En dan komen we op zijn geestelijke kant, op zijn spirituele kant, en wat ik al zei, het begint eigenlijk, dat hij als koorknaapje in de katholieke kathedraat Beno zingt, en dan de rituelen van de katholieke rites en de kerk beïnvloeden hem. Dat maakt indruk op hem, wat doorgaans op mensen. Rituelen maken natuurlijk indruk, maar met de kathedrale glazen, met het wierook en het gezang. Dus hij is daar gevoelig voor. Maar als hij de opdracht voor graaf Koen Bellassie doet en die heeft een keer een avondje met vrienden en kennissen op bezoek, ze spreken allemaal Duits op dat moment, en dan is kennelijk het gezelschap wat doorgaans katholiek is wordt de vrijmetslaar besproken als een duivelse zaak en negatief en gevaarlijk enzovoorts.

Jaap: 33:09

Maar tot Moegas' verrassing grijpt de graaf in door te zeggen Mijn heren, ik denk, dat jullie je allemaal vergissen, ik zou het als een grote eer zien, als ik door hen zou worden geaccepteerd. En dan fluisterde hij nog toe de Duitse keizer is een vrij metselaar. Deze opmerking van de graven, die Moecha zeer waardeerde, zeer respecteerde, niet alleen als een broodheer en opdrachtgever, maar ook menselijk, ging plotseling anders denken erover, want tot nu toe, de katholieke opvoeding zei, dat het dus fout was. Dat is duivels. Ja, hij is in Parijs gekomen in 87, 1887. En daar komt hij dus in het behalve zijn artistieke loopbaan ook in contact met die geestelijke stroming zoals het symbolisme, wat ik al eerder noemde, maar ook met de occulte wereld.

Jaap: 34:10

En hij raakt geïnspireerd door spirituele zaken.

Sander: 34:14

Ja, precies dat spirituele, dat occulte. Kan je in het kort uitleggen, hoe dat occulte op dat moment eruit ziet?

Jaap: 34:26

Wat dat inhoudt. Hoe moet ik dat praktisch zien? het zijn mensen, die dan naast het traditioneel geloof komen met nieuwe dingen. Het is de tijd, dat de theosofie ontstaat. Het is de tijd, dat er zijn ook seances met hypnosis bijvoorbeeld en dergelijke dingen. Ik ben geen specialist op het wereld.

Sander: 34:43

Maar het zijn de ongrijpbare dingen.

Jaap: 34:45

Geheime wetenschappen betekent het letterlijk Ik ben geen specialist op het wereld, maar het zijn de ongrijpbare dingen. Geheime wetenschappen betekent het letterlijk, maar er zijn allerlei soorten. Veel is verdwenen, ik moet wel zeggen, moecha is bijvoorbeeld in contact en sluit vriendschap met Camille Flammarion, dat was een astronoom en uitgever, dus een exacte wetenschapman, maar die interesseert zich ook niet grijpbare, interessant, ja. Albert de Rocha, dat is een militair, ook een wetenschapper, een bibliothecaris. Met August Strindberg heeft hij contacten, wat een, ik geloof, zweedse toneelschrijver, poëet en essayist, en samen voeren ze een laboratorium van het occulte En houden seances met hypnotiseringen en andere proeven.

Jaap: 35:25

Gaaf. Nu zou je denken, dat deze heren een beetje vaag en zweverig over de dingen zijn. Ja, het klinkt ook een beetje als alchemie. Ja, mocha bleef altijd met zijn beide benen op de grond staan en toch een soort nuchterheid behouden, want hij zelf zegt over de dingen en nu citeer ik hem wetenschap kent geen grenzen. Tegenwoordig is er geen wetenschap, waarop deze uitspraak beter van toepassing is dan de occulte wetenschap, die eigenlijk helemaal niet occult is, aangezien ze door de meest competente geesten in het heldere licht van rationele studie wordt gebracht. De mens teelt in zijn nieuwsgierigheid de rand van de sluier op en kan zich alleen maar verwonderen.

Sander: 36:12

Mooi ja.

Jaap: 36:13

Dus ja, de mystieke, de ongrijpbare, esoterisch-occulte dingen, maar hij blijft toch nuchter kijken, wat het allemaal is. Nuchter, maar super open-minded, en open-minded precies. Nou ja, dat brengt hem uiteindelijk bij de vrijmetselarij, en ik vind dat ook wel logisch. Dat biedt de mogelijkheid, natuurlijk de mazzelnerie, om diep esoterisch te gaan, maar ook minder diep te gaan. Het geeft een wederwaai, en als organisatie is hij redelijk praktisch, functioneel en bewezen. Veel van die occulte bewegingen zijn gebonden aan één guru, die komt en gaat. Mazzoni bood hem dus wat meer, en hij had kennissen, die hem daarop wezen. Hij is ingewijd in de loge Les Inseparables du Progress In 1898. In Rue Cadet, wat nog steeds het hoofd Hoofdvestiging is Van de Grand Orient de France, De France, dat is, wat we nu dan zeggen, niet de reguliere, maar goed, het was wel de belangrijkste, de grootste En Mocha wist natuurlijk niet beter.

Jaap: 37:24

Overigens bestond het ook niet nog De reguliere. Die is 1913 pas opgericht. Dus we hadden geen keuze. En het grappige is dat bij het zich aanmelden. Hij heeft later memoires geschreven, hoe hij aan de vrijmetselaar gekomen is. Want daar citeer ik alles uit.

Jaap: 37:42

Maar dan zei hij In de vrijmetselaar ben ik op zoek naar de kracht van broederschap, kracht van liefde en kracht van passie, die mij het vermogen zouden geven, om te werken aan de bevrijding en verheffing van onze Tsjechische natie. Oh, ook nog, ja, hij nam het op, eigenlijk een beetje politiek, en nu moeten we wel beseffen, dat de Franse vrijmetselarij en Grand Orient van die tijd nogal politiek was.

Jaap: 38:07

Het was een instelling, die sommigen beweren, in feite de kerk van het Republikeinse Frankrijk was. Ze waren betrokken bij het oprichten eigenlijk van de partij radicaal En sterke bevorderaars van het laïcisme. Die derde republiek was nogal strikt geworden, en daar komt die socialistische partij ook een beetje naar voren, en dat werd dus welkom gegeten, want in die loge zaten ook heel wat belangrijke figuren, die in ministerie zaten, waar ook in die tijd Frankrijk ook wat vooruitgang boekte in sociale wetgeving, verk, verkorting van de arbeids en kinderarbeidsgelijkstelling van vrouwen, nogal van dat soort bekende dingen, die in die tijd in de Frankrijk in de politiek doorgezet waren. Ook een beetje die grootloge en haar leden achter de leden natuurlijk zaten erachter.

Jaap: 39:04

Hoe ver hij actief is geweest, is moeilijk na te gaan, want ik vermoed als kunstenaar, dat hij misschien niet al te actief is geweest. Het thema inspireerde hem, en rond 1900 of 1899 verscheen ik heb het eerder genoemd Lepater, dat is het onze vader, dat is het onze vader. Gebed, het is het bekende katholieke en christelijke gebed. Dat heeft hij aangenomen als een soort visitekaart van zijn denken, waar hij het illustreerde. Het zijn zeven illustraties Met een prachtige Juken stilplaat, waar allerlei symbolen in zitten. Dan zit er een tekening van hoe hij dat thema Eigenlijk de weg van donker naar licht simpel gesteld, is gevisualiseerd met een het is een beetje schoolplaten tekening, kan je zeggen

Jaap: 39:54

En als derde is er een tekst, waar dan dat ene regeltje onze vader in de hemel. Dan geeft hij daar een soort eigen tekst interpretatie, waar mazunieke elementen in voorkomen, en ook in die illustraties komen ook wat mazoenieke symbolen even. Dus daar zie je een soort overlap van zijn, uitgaande van een katholieke preek of een gebed, waar hij een mazoenieke element aan toevoegt. En dat is bizar van Mugha, dat hij zowel katholiek bleef, maar ook maçoniek actief was, en hij kon dat verenigen, heel mooi, ja, zoals later ook hij van een nationalisme patriot zeg, maar voor het Tsjechische volk was, maar dat uitbreidde tot een soort panslavische, ook de andere Slavische volken bevorderden, die moesten ook naar voren komen.

Jaap: 40:47

Maar uiteindelijk in zijn later leven Komt me nog op terug Breidt dat verder uit tot een soort universalisme De alle mensheid, en daar kom je natuurlijk Masonieke, dat wereldbroederschap. Dus ja, op een wonderlijke manier Kon hij dat allemaal verenigen. In Amerika, waar hij een aantal jaren was, kon hij weinig aan de loges doen, want de Amerikaanse loges hadden geen contact met de Grand Touré en de Frans, en hij was niet verder dan een gezel gekomen in Parijs. Dus dat gebeurde pas na zijn terugkeer naar Tsjechië, daar waren wat loges. In Praag was er een loge, maar die opereerde in Hongarije.

Jaap: 41:28

Of in Slovakije, wat nu Slovakije heet. 1918 is het moment, dat er een einde van de wereldoorlog is De Eerste Wereldoorlog En ontstaat er een nieuwe republiek, die heet Tsjechoslowakije, waar Bohemen en Moravië en ook Slovakije onderdeel van zijn, en dat is een moderne staat met een constitutie, die democratisch is en toelaat, de verenigingen zonder controle. Oké, en dan moet ik heel even iets terug toelichten over de achtergrond van de vreemdselarij in Tsjechië en in Bohemen. Die is net zo oud als in andere West-Europese landen. De eerste vreemdselaar was een Tsjechische edelman, graaf Kinski, maar hij was ambassadeur in Londen en werd in 1731, dus heel vroeg al in Engeland in een loge ingewijd tijdens de verblijf daar. Het was een beetje een politieke zaak, maar dat is een solozaak. Pas later, 1741, is de eerste loge opgericht, maar die was in Praag.

Sander: 42:39

Heel goed stondig.

Jaap: 42:41

Want de Hapschers, heersers en eigenlijk de keizers en de zware keizer en koning van Bohemen, die hadden de meeste tijd, vonden ze de vreemdselaar niet goed. Dus, die was de meeste van de tijd. Maar de tijd van de verlichting, dan praat ik de laatste dertig jaar van de achttiende eeuw. De regering van Maria Theresa en haar zoon Jozef II en zijn broer Leopold II was een tijd van de verlichting, en dat gaf ruimte, dat de vreemdheidslaat zich heeft ontwikkeld. Je kan het haast een soort gouden tijd noemen. Je had in Bohemia iets van tien loges met name in Praag en in Beno, en nog een provincie plaatsje was er ook nog eentje die actief waren. Er waren merendeel, adel en gegroeide burgerijen en van de universiteit geleerden.

Jaap: 43:30

En kunstenaars, militairen, ook veel, en het is een tijd geweest, dat vele instituties opgericht zijn door de loges, bijvoorbeeld het Weeshuis voor weeskinderen. Natuurlijk, dat is in die tijd opgericht, en dat bestond tot vandaag de dag, hoewel het overgegaan is in de gemeentelijke instellingen, later Het instituut voor doofstommen Of slechthorend, zeg ik vandaag de dag, en dat functioneert nog, en dat was de vijfde oudste in de wereld. Dus dat was toch een voortvarende zaak. De wetenschappelijke genootschap, wat tegenwoordig de Academie der Wetenschap is, is uitgegroeid tot het Nationale Museum. De grondsteen is gelegd in die tijd, en bijvoorbeeld de National Gallery, de Nationale Kunstgalerie, is begonnen in die tijd door een vereniging van patriotische kunstvrienden, waar in het bestuur bijna allemaal vrijmetslaars zaten en adel ook en die uit hun eigen bezittingen. Dus dat het eerste start was van zo'n kunst. Dus dat was een belangrijke tijd.

Jaap: 44:42

De Franse Revolutie heeft dat stopgezet, de O En de Franse revolutie heeft dat stopgezet. De hoofdrijkse keizer van toen, frans II, was bang, dat dat teveel de Franse revolutie-inspiratie die loges zouden, wat overigens daar helemaal niet het geval was. De hoge adel, die in de loges zat in die tijd, was gezagstrouw, en die hebben de loges zelf opgedoekt. Toen bleek, dat de keizer daar niet erg happy mee was. Dus dat is vrijwillig stilgelegd. Dat duurde helaas dus bijna 100 jaar, dus tot het eind van de Eerste Wereldoorlog.

Jaap: 45:14

Maar daar is een gek kronkel 1867 heeft Oostenrijkse keizerrijks gesplitst in een Oostenrijks en een Hongaars. Het is een dualisme geworden, dus Oostenrijks-se Hongaarse monarchie, en die had één keizer, één militaire macht, één financiële systeem, maar had wel een aparte parlement in Budapest en een aparte in Wenen. En die Hongaarse kant had een constitutie en een grondwet, die ietsje liberaler was dan de Oostenrijkse. Die verenigingen toestonden zonder toezicht van politie of autoriteiten, en dat leidde tot, dat daar loges opgericht zijn, een groot loge, die ook door Engeland herkend is, en aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog had je bijna 7000 broeders in het Hongaarse deel In het Hongaarse gedeelte En in het Hongaarse deel.

Jaap: 46:07

In het Hongaarse gedeelte En in het Oostenrijkse deel was het dus niet Dus de keizer, die koning van het westelijke deel was en ook koning van het oostelijke deel. Het ene deel mocht het wel wel eens een beetje schizofrenisch. En wat deden het Weense en Praagse broeders dan? Die gingen naar Bratislava of naar Boedapest, waar de loges legitiem waren. Daar is het rituele werk, en in Wenen en in Praag hadden ze dan de bouwstukken, de lezingen, de garitatieve activiteiten, die als een vereniging konden functioneren En waar het toezicht prima kon. Ze werden niet al te veel geplagen door het toezicht, maar zo heeft het opgelost. Die loges werden grensloges genoemd, en zo bestond er in Praag een loge Hiram, die dus ritueel in Slovakije, in Bratislava werkte, wat toen Pochoni heette op zijn Hongaars En Presseburg op zijn Duits, en daar zaten al een groep van Tsjechische broeders, en Mocha visiteerde, leerde ze kennen. En ja, nu komen we dus naar de Eerste Wereldoorlog met ontstaan van die nieuwe republiek, en daar is Mocha met zijn vrienden van de Tsjechen in de loge Hiram besluiten al, nog voordat de republiek uitgeroepen wordt, kort ervoor, dat het goed is, om een Tsjechische, tsjechisch-talige loge op te richten. Dat doen ze, en dat wordt de loge Komenius, of Tjechisch Komenski. Die is dus 1908 in feite dan als eerste Tjechische loge, waar Mocha samen mee met een twaalftal andere broeders aan de grond leggen is.

Jaap: 47:36

En dat is het begin dus van de Tjechische, tjechisch-talige vrijmetselarij. Wat gaaf, want, want voor hem en zijn medebroeders. En dat is het hele thema en de ethos van de Tsjechoslowakse vrijmetselarij, van de Eerste Republiek, zoals ze dat noemen, is. Voor hun was het opus magnum het bouwen van een democratische, liberale republiek. Dat was het eigenlijk doel, dat is het tempel. De humaniteit was voor hun vlees geworden, die democratische republiek Dus ze waren enorm.

Jaap: 48:07

Voor het nieuwe bestel Kom ik nog op een interessant punt, dat de antikrachten later met name uit de natie en de eigenlijke hoek kwam, dat er beweerd werd, dat de Tsjechoslaakse vrijmetselarij Een kracht in de eerste wereld over de voor en tijdens de eerste werelog, die dus omverwierp het keizerrijk en ook het Duitse keizerrijk En instigeerde ontstaan van die republiek. Dat is helemaal niet juist. Al die Tsjechen, die bij betrokken waren, waren niet vrijmetselaars. De roergangers die, die zijn allemaal later geworden, en degene, die waren, waren loyale burgers, die niet in het actief verzet waren, op 1, 2 uitzonderingen na. Het punt is, dat na de oorlog Ze beseften, dat die loges een systeem zijn, dat het kan verstevigen De democratie Door uit te dragen Het democratische, het humane gedachtegoed van de mazzanderie.

Sander: 49:05

Ja, de Het humanen gedachtegoed van de mazzanderie. Ja, dat hebben ze bedacht, de grote roerganger.

Jaap: 49:08

In 1926 was vrijmetslaar bijvoorbeeld En vele anderen ook. Dus het is ter versteviging van Maar die hebben het niet gebouwd.

Sander: 49:17

Nee, ik zit zo te denken, als Moecha dan samen met anderen die Tsjechische loge opricht Ja, je hebt een kunstenaar in huis. De vrijmetselarij staat bol van de symbolen en de attributen Werd hij ook meteen ingezet. Van nou, we moeten dingen ontwerpen, of hoe gaat dat in zijn werk? Ja, en nou, en of Ja, dat zal wel. Ik kan zeggen, als je zo iemand in je loge hebt, dan zet je hem aan het werk.

Jaap: 49:43

Dat doe je maar bovendien van hem. Hij bood ook onmiddellijk eindloos veel werk zelf aan door zijn enthousiasme, dus dat was heel makkelijk, zoals hij bijvoorbeeld aan de staat, aan de regering aanbood bankbiljetten en postzegels.

Jaap: 49:59

Waar hij overigens overal, wat maçonniques in wegwerkte, de maçonniques in de weg werkte, deed hij dat ook. Van de maçonnerie Moet ik nog even zijn maçonnique carrière in de Tjechoslaakse Republiek, want hij werd pas een meester in 1919. Bij het oprichten van de loge, waar het grootsbrieven dan van Parijs toen kwamen, van de Grand Orient, de France, en toen is hij meester geworden. Kort daarop is hij voorzitter en meester van de loge Comenius geworden, maar dat was één loge, er liep parallel nog uit Italië opgericht een andere loge, narod, en men moest wegvinden tot een groot loge organisatie Precies. En toen heeft men gekozen de weg op dat moment kennelijk een beproefde weg dat men het Schotse Rites, de Opperste Raad, wilde oprichten, die dan in die tijd de mogelijkheid had, onder zich loge te besturen.

Jaap: 50:59

En dus in Lausanne in 1922 was de wereldbijeenkomst van de Schotse Rites, van de Opperste Raden. Mocha met een aantal broeders zijn er naartoe geweest, zijn zelf verheven tot grootcommandeur de 33e graad, en gelijktijdig is toen opgericht, eigenlijk de Schotse rites voor de Tsjechoslaatse republiek. In het najaar van 1922 is dat bevestigd door bijeenkomsten, ook jurist en intern in Tsjechië, waarmee hij de hoogste gezagsdrager van de masonerie in die tijd in Tsjechië was. En daarna zijn dus opgerichte verdere loges, in Pilsen bijvoorbeeld. Dat is een afsplitsing geweest, maar in 1923 is men wel overgaan tot het oprichten van een Tsjechoslowakse grootloge, want die splitsing was wel nodig, en dat zou eerst de grootloge van Italië doen, maar die was toen door Mussolini al in problemen geraakt.

Jaap: 51:54

Dus uiteindelijk is de Zuid-Slavische grootloge in Joegoslavië, die kort daarvoor zelf is, opgericht. Overigens is dat hele traject uit Londens standpunt dus niet regulair geweest. Nee, maar dat is later. In 1930 is dat geregulariseerd allemaal En zijn er vriendschappelijke betrekkingen met Londen aangekomen. Goed, dus, hij is heel gauw dus aan de top gekomen En heeft met name zijn positie gebruikt, om, ik zal maar zeggen, het evangelie van de masonerie te prediken. Hij was een goede spreker, had zeer bevlogen ideeën en metaforen, dus hij was het boegbeeld eigenlijk naar buiten toe, maar binnen toe had hij anderen, die het organiseerden. Daar was hij minder goed, en dan met niet alleen het ideeën goed, maar dan ook zijn vaardigheid als kunstenaar Heeft hij gebruikt, om hele mooie dingen voor de lofjes te maken, want hoe lag de vrijmetselerij rond die tijd in Tsjechië?

Sander: 52:57

Was dat gevoelig, of stond men overal open voor?

Jaap: 53:01

Tsjechië heeft een geschiedenis van protestantisme, die meestal onderdrukt is, uiteindelijk Uit de middeleeuwen, begint met Jonas Hus, comenius Palatski, al deze grote zonen van het volk waren eigenlijk protestants, in tegenstelling tot het naburige Oostenrijk, naburige Beiren, naburige Polen, naburige Hongarije, naburige Slovakije. Dus er zit een strik van protestantisme in. Al is het heel lang katholiek geweest en onder druk. Dus de sterke, giftige angel, die in de buurlanden mogelijk uit de kerk waren, waren nooit zo overtuigend en sterk in bohemen. Dus het was meer. En omdat de vreemdheid bijna 100 jaar verboden was of niet actief was, was het iets, wat men te weinig kende. De literatuur is er zo over. Het punt was, dat natuurlijk de nieuwe generatie zich stelde op de positie van de bouwers van de nieuwe Vrije Republiek. Dus ze waren bij de winnaar, zeg, maar Ze waren de architecten en steunen ze. Dus ja, tegen deze heel veel uit de academische wereld, heel veel respecteerde kunstenaars. Dus daar viel niet zoveel tegen in te brengen. Dus die tegenkrachten waren in Tsjechië of Tsjechoslowakije toen uiteraard traditionele katholieke kerk, maar die moesten een toontje lager zingen in die tijd in Tsjechoslowakije.

Jaap: 54:22

Dus, de vrijmenselarij had minder tegengas dan in de katholieke buurlanden, precies En het atheïsme is in Tsjechië ook heel erg sterk, al die tijd overigens, dus, dat speelde ook wel. Nee, de tegenwind was. Het, bleef natuurlijk toch ook wel discreet. Het was niet dat het van de daken geschreven werd.

Sander: 54:42

Dat ook niet, maar hij gaf dus wel die lezingen.

Jaap: 54:46

Maar hij gaf dus wel die lezingen. Ja, moecha begon dus. Moecha was daar open in eigenlijk, en waar hij het kwijt kon het goede nieuws brengen. Dat deed hij En heeft dus een serie lezingen gehad voor een vereniging, die dichtbij stond, bij arbeidersverenigingen.

Jaap: 55:02

Vrij Gedachten En zijn gedachten over de vrijmetselarij, die hij dus ten dele geschiedenis, maar ook zijn eigen filosofische definities ervan, die zijn gepubliceerd in een serie krantenartikel achter elkaar, en die zijn allemaal samengevat in een kleine publicatie, die in 1924 verscheen, en dat is dan in feite zijn beleving ervan, en daar zijn hele interessante stellingen. Misschien kan ik een paar citaten aanlezen. Zeker, zeker Hij, die de vrijmetselerij met zijn diepste wezen heeft veroverd, zal het als zijn openbaring verlichten. Het vervangt alle religies, het geeft vreugde aan het leven en de wil tot geluk. Het geeft vreugde aan het leven en de wil tot geluk, en in zijn hart vloeit uit de gedenkwaardige taal van zijn sublieme symbolen onuitputtelijke jeugd En zaait in de meest geheime plooien van zijn ziel steeds nieuwe en meer vruchtbare kiemen van de ware religie van de zuiverste mensheid Jamer Nou doe er dit niet doen, doe er nog maar eentje want.

Sander: 56:08

Ik weet, dat je er meer op je papiertje hebt. Ik vind het heerlijk, om na te luisteren.

Jaap: 56:12

Vrijmetselarij kent als zijn basismotto vrijheid van geloof en geweten. Het verwerpt alle geweld, waarmee deze vrijheden worden geconfronteerd, terwijl het alle vervolging veroordeelt Ja, en dat geldt nog steeds. En stelt nog dat is het aardige, ze zijn nog allemaal eeuwig helder.

Sander: 56:39

Ja, mooi. Dus hij gaf dat soort lezingen aan dat soort partijen Om het gewone publiek, het minder bedeelde publiek, hou je zeg.

Jaap: 56:50

Maar dat zat hem in. Met zijn kunst van posters nog even terug te grijpen, wilde hij ook de gewone man bereiken. Dat kon je drukken, kon goedkoop zijn, dat ook de gewone man mooie dingen mag hebben, dat het niet exotisch is, dat zat erin. Hij is zelf een rijke man geworden en belangrijk geworden, maar daar had hij nog steeds over En met deze zo bevlogen, met die vrijmetselerij, wat hij met name als een morele kracht voor verbetering van de mensheid ziet. Dat is zijn stelling, die morele kant, dat is voor zijn echt de boodschap, en hij houdt niet op, dat de prediger tot zijn dood aan toe.

Sander: 57:24

Ja, en zijn er werken waarvan je zegt nou, dat zijn echt sterk, massonieke werken.

Jaap: 57:30

Nou ja, dat Lepater, wat ik noemde, dat is een breukpunt, waar hij dus na zijn commerciële tijd nou behoefte heeft, om zijn spirituele kant een beetje te laten zien, en gebruikt daarvoor dan dat onze vader, en in die illustratie werkt hij dan mazzonique elementen in. Hij maakt in 1910 de illustraties of decoraties van het salon van de burgemeester in het Praatse gemeentehuis of het gemeentezalenhuis, en daar zijn drie grote doeken, die dan de drie fases van de Tsjechische of boheemse geschiedenis moeten uitduiden, met een heleboel symbolen. Maar een ingewijde broeder, als je goed oplet, kan daar eigenlijk zien. De eerste, tweede, derde graad, dan kan je toch met niet al te veel moeite zien dat is de leerling broeder, die situatie uit het wilde koude wereld neemt hij een besluit, een ander pad op te lopen.

Jaap: 58:30

Bij de tweede als gezel, waar hij zijn leermeester ziet, die hem dan het goede pad op wijzen, en de derde staat hij vol kracht op het goede pad. Voorbeeld ook voor anderen. Nou, daar kan je toch redelijk makkelijk in de drie graden zien En ook de koepel, zie je ook een heleboel verschillende Slavische volkeren, maar die vormen één keten, En daar zie je ook gewoon de broederketen in feite. Dus, je gaat een stap verder, en hij laat die dubbele interpretatie heel makkelijk in. We weten helaas niet, of hij dat echt zo bedoeld is, maar het is erin te zien, en hij was bevolgen daarmee dus ja.

Sander: 59:06

Ja, van het een komt het ander.

Jaap: 59:13

Met zijn werk Hij heeft dus toen behalve dus lezingen en die ook gepubliceerd zijn in allerlei boekjes heeft hij toen grafisch werk gedaan. Hij heeft een prachtig grafisch werk van de schoonheid, kracht en wijsheid gedaan. Het is een prachtige print, die gebruikt is voor diploma's, Masonieke diploma's.

Jaap: 59:32

Dat is een pure masonieke print, die is in 1925 gemaakt, en daarin, die zijn gebruikt voor loge diploma's. Het groot loge gaf aan de nieuwe loge, want er zijn twee bewaard gebleven nog van. Het is ook gebruikt voor degene, die in de Schotse rites de 33e graad kreeg. Het is dezelfde grafiek. Het is ook als een soort individueel diploma gebruikt voor een diplomaat, die in Londen werk kreeg En daar ook geaffilieerd wilde worden, en Londen heeft ook zo'n print in het museum geaffilieerd wilde worden, en Londen heeft ook zo'n print in het museum. Hij heeft het briefpapier van de Schotse rites voor de Opperste Raad gemaakt, ook briefpapier van een aantal loges gemaakt. Hij heeft vier of vijf logebijoes gemaakt. Die zijn heel erg mooi, heel zuivere jugendstiel, een mazzonnieke jugendstiel, en die zijn zo mooi, dat ze Ze zijn geschonken aan de grootloge in Londen, aan het museum, en die zijn daar heel erg trots op Dat wordt permanent geëtaleerd En ook wel eens in omslagen van de boeken gepubliceerd. Dat is echt heel uniek, worden ook door verzamelaars heel hoog gewaardeerd En heel hoog gewaardeerd en heel hoge prijzen.

Jaap: 1:00:48

Hij heeft ook vier glazen bokalen ontworpen, prachtige dingen voor de derde graad, de achttiende, de dertigste en de drieëndertigste, bedoeld als cadeaus bij bijzondere gelegenheid, jubileum, bijzondere gasten. De grootcommandeur van de zuidelijke juridictie, john Coles is een aantal keren in Praag geweest. Hij heeft grote vriendschap met Mocha gesloten. Hij kreeg zijn commandeurskapje van Coles, en dat staat zijn naam ook in, en we vermoeden, dat die ook weer zo'n prachtige kristallenbokaal heeft gekregen, die opgeborgen is in het House of the Temple in Washington.

Sander: 1:01:28

Want weet je, in wat voor oplagen dat gemaakt is, dat soort bokalen?

Jaap: 1:01:33

Nou ja, we vrezen weinig, want we hebben foto's van Er zijn, wat we weten, vier, vijf stuks, maar kunnen traceren, en het is zeer schaars. Maar de ontwerpen kennen we, en er is een fotoserie met een klein boekje bijgegeven, en dat is gebleven. Dus dat weten we dan Gaaf. Maar hij heeft ook bijvoorbeeld voorzittend hamer gemaakt In een hele unieke stijl Voor zijn eigen loge, en toen een aantal keren herhaalt het product voor nieuwe loges, die opgericht werden. Dus cadeau voor zijn moederloge in Praag, comenius, die gaf cadeau bij een dochterloge dan zo een van.

Jaap: 1:02:15

Zwittershamer, die dan ook een zilversmit met prachtig jugendstil zilver, half edelstenen, nou ja dat. dat had voor Weckens een prachtige doos gemaakt, voor regalia, voor de pilsenhorloge, waar dan het bijzou van die loges bovenop zit. Dus in dat opzicht was hij dan zeer actief.

Sander: 1:02:36

Alles wat je nu beschrijft want ik weet, we zijn een podcast, Het is audio maar alles wat je nu beschrijft Is dat op jouw website Praga Maussanica terug te vinden.

Jaap: 1:02:44

Daar vind je de meeste dingen vind je daarop terug.

Sander: 1:02:47

Dan zal ik voor de luisteraar alvast even zeggen in de show notes zal ik die website noteren, dat iedereen daar het kan opzoeken. In elk geval.

Jaap: 1:02:55

Ik wil nog even zijn finale, zijn laatste jaren iets even kort vermelden. In 1930 is hij 70 geworden, en toen hebben alle loges in Tsjechië hem erelid gemaakt, want hij was natuurlijk zo zichtbaar en belangrijk. Er was overigens parallel met de Tsjechische grootloge, was er een Duitsstalige grootloge, die heette Grootsloge Lessing, en daar heeft hij ook goede contacten mee onderhouden. Dat controversie Tsjeche-Duitsers in Bohemia leverden toch grote problemen, zeker in de Tweede Wereldoorlog. Maar in de broederschap was dat geen probleem, en die werkte goed samen, hoewel hij een Tsjechische patrouille-nationeze was. Hij was die goede vrienden met de Duitse grootloge, die ook hem ereleed hebben gemaakt, en onderhield die contacten mee. Maar hij heeft toen een Het aantal lezingen 1931, 1932, 1933, krijgen we natuurlijk de tijd, dat in Europa de politiek de verkeerde kant op gaat.

Jaap: 1:03:49

Italië is al lang onder de fascisten, duitsland komt Hitler aan de macht, polen krijgt een autoritair regime, hongarije heeft dat al heel lang autoritair, en overal gaan de lichten uit. Alleen Bohemen houdt nog stand En waar de democratie nog verder functioneert en de loge ook nog verder functioneren. Hij voelt dat aan en komt dan met een lezingen over de reden en de wijsheid, en dat houdt hij in 1932 voor een loge, waar hij deze twee thema's als de hoekstenen van een democratische samenleving en mentaal denken poneert. En dat breidt hij uit in 1934 in een lezing, die hij noemt Liefde, reden en wijsheid, dat zijn de soort pilaren in de maçonnerie, maar ook eigenlijk in de humaniteit, en dat probeert hij die lezing dat is op een Sint-Jans-viering in 1934. Probeert hij te visualiseren in een tripte drie schilderijen in 1934, probeert dit te visualiseren in een tripte drie schilderijen, die zouden een soort navolging van die serie van die grote, twintig grote doeken maar dan zou dit, en hier zou je dan zien, dat hij niet meer op het nationale of het slavische, maar puur op het humanitaire menselijke zou gaan.

Jaap: 1:05:06

En ja, dat zijn schetsen gebleven, want hij heeft het niet kunnen voltooien. Hij was vaak ziek in die tijd, en toen kwam de oorlog, en toen hield alles op, en hij overleed. Dus dat is jammer. We hebben die schetsen, en we hebben die lezingen, en dat geeft toch heel aardig aan, dat heeft men heel lang niet geweten. Die schetsen heeft de familie Moecha, en ja, daar is een soort vage interpretatie aan gegeven. Ah ja, maar ik heb teruggevonden dus in archieven die lezing, die hij op dat thema heeft, en die is er dus voor geweest. Dus dat is heel duidelijk, dat hij die gedachten had En toen dat visualiseerde. Dus dat hoort eigenlijk bij elkaar. Dus dat kunnen we nu koppelen.

Jaap: 1:05:50

Ik heb veel contact met Tomoko Satosei, de curator van de Muga Foundation, die zorgt voor tentoonstellingen. Die is erg geïnteresseerd in dat maçonnieke achtergrond en zijn motivering, om dat enigszins naar voren te brengen in de tentoonstelling, waar hij dus de motivering vandaan haalde voor een deel van zijn werk. En dit laatste werk helaas onvoltooid is heel duidelijk 100% mazzoniek geïnspireerd, dat het overtreedt die begrenzingen, die hij in het begin had, het nationale region mooi.

Sander: 1:06:24

Het doet me ook denken aan, wat je in het begin al zei. Hij heeft dat nationalistische, maar hij heeft ook dat, hij betrekt ook de hele omgeving erbij, de boheemse staat laat maar zeggen Maar hij heeft ook dat wereldlijke. Dus het overstijgt steeds dat individu, en dat doet me dit ook weer zo aan denken. Het gaat om de wereldomspannende broederketen, zoals ze dat dan massoniek noemen.

Jaap: 1:06:47

Er is een aantal keren in Parijs een toontstelling geweest, en daar is dat Lepater, waar ik het over had, dat is dat onze vader met die illustraties en die tekst, waar dan een massonieke achtergrond in zit. Dat is een aantal keren heruitgegeven, en een paar jaar geleden is dat opnieuw in Parijs door een uitgeverij, die met Grand Palais samenwerkt, en de Reunion de Musée National, en die hebben een uitgave gedaan. Een keurige reprint is het. Maar er zijn drie inleidende studies bij. Eentje is van de curator Tomoko Sato. Er is een Tsjechische kunsthistoricus, die is over het symbolisme in die tijd en het reflectie, resonantie van zijn werk in Bohemen doet, en de derde studie is van mijn hand, en ik heb het puur over Muga Freimetzelaar. Dus dan, waar we het nu zo over hebben, die hele mazzunieke carrière heb ik daar in woord naar voren gebracht. Het is overigens allemaal in het Frans, dat wel, maar dat boek is op Amazon te koop. Als daar iemand belangstelling voor heeft, dan kan hij dat complete verhaal daar een beetje terugvinden.

Sander: 1:07:54

Ja, dus het is alleen in een Franstalige uitgave.

Jaap: 1:07:57

Op dit moment is dat het verhaal alleen maar in het Frans.

Sander: 1:08:00

Want iedereen opent nu natuurlijk Amazoncom en Bolcom. Zou je de titel nog een keer willen noemen, dat mensen dat meteen in kunnen tikken Het heet Le Pater, le grand oeuvre de Alphonse Moucha.

Jaap: 1:08:13

Edition de réunion du musée national Grand Palais, fondation.

Sander: 1:08:18

Moucha Le Pater is L-E-P-A-T-E-R, maar ik zal dit ook in de show notes zetten. Dat is natuurlijk een unicum. Ik wist niet, dat het bestond, maar dat klinkt echt als een soort fantastische samensmelting tussen het katholicisme en de vrijmetselarij.

Jaap: 1:08:37

Dit werk is meerdere keren uitgegeven, al in het verleden. Het is 1899 gepubliceerd in een soort luxe oplaag van 500 stuk in Parijs. De originele dingen zijn schaars en natuurlijk heel duur, maar zijn in de loop der tijden een aantal reprints geweest van verschillende kwaliteiten. Ik noem deze, want hier zijn die studies bij en bij geen enkele andere zit er een aparte studie, waarop Masonique bijgeschreven is Wat gaaf.

Sander: 1:09:07

Ik wil eigenlijk het gesprek een beetje afronden. Is er nog iets, waarvan je zegt van nou, hier moeten we het nog wel even over hebben.

Jaap: 1:09:13

Nou ja, ik zou zeggen, op internet vind je over Mocha een hoop. Inmiddels Een goede website is van de foundation Mocha, dat is van de familie. Er zit een hoop goede en betrouwbare informatie. Er zijn een heleboel YouTube filmpjes Van verschillende kwaliteit. Er is genoeg over hem te vinden, wat ik net noemde, dat is een serieuze publicatie Met serieuze, sommigen Wat kort door de bocht, maar er is genoeg te vinden. Probeer, zijn werk te zien en te ontdekken, waar je wat mazzoniks in kan vinden, want hij heeft heel wat weggewerkt, zonder dat het meteen opvalt, maar een ingewijde ziet er meer in. Het is leuk, dat bijvoorbeeld het museum van de vrijmetslaren in Den Haag heeft, in de gaande rij beneden een aantal foto's, portretten van beroemde vrijmetslaars. Niet zoveel, maar Mocha zit er wel bij.

Sander: 1:10:09

Ja, en terecht, als ik dit zo hoor. Dus dat is leuk. Gaaf, jaap, we hebben ontzettend veel geleerd vandaag. Ik heb heel veel geleerd, en ik denk, de luisteraar ook. Ik wil je onwijs bedanken voor al die kennis, die je aan ons hebt weten over te dragen. En ja, ontzettend bedankt, dat je hier wilde zijn.

Jaap: 1:10:29

Dat was me genoeg en ook bedankt voor de uitnodiging.

Sander: 1:10:37

Bedankt voor het luisteren naar deze aflevering van de Vrijmetselaars podcast. Vanaf aflevering 30 is er van elke aflevering een transcriptie beschikbaar. Deze is te vinden op de website van de Vrijmetselaarspodcast. Ik vind het leuk, als je contact met me opneemt. Dat kan via Instagram of via Facebook. Luister je graag naar de Vrijmetselaarspodcast en waardeer je de afleveringen? Dan kan je nu ook een fooi geven. Dit kan via fooiepotcom, en fooieot is met de D van podcast Of klik op de Support the Show link onderaan de show notes. Tot de volgende aflevering TV Gelderland 2021.