25 - Ed over vrijmetselaar zijn tijdens WO2

Een indringende blik in de schaduwrijke periode waarin Nederlandse vrijmetselaarsloges worstelden met de realiteit van bezetting, vervolging en morele dilemma's. Ed neemt ons mee naar een tijd waarin broederschap werkelijk op de proef werd gesteld en onthult zowel heldhaftige als pijnlijke episodes uit dit hoofdstuk van onze geschiedenis.

Wat gebeurt er met een broederschap wanneer fundamentele vrijheden worden ontnomen? Al in de jaren '30 worstelde de Nederlandse vrijmetselarij met haar positie tegenover het opkomende nazisme, vasthoudend aan een strikte neutraliteitspolitiek terwijl in Duitsland vrijmetselaarsloges werden verboden of zich zelfs aanpasten aan antisemitische ideologieën. Met de Duitse inval in 1940 volgde een genadeloze liquidatie: logegebouwen werden geconfisqueerd, archieven geroofd en rituele voorwerpen vernietigd – een verlies dat in moderne valuta op 75 miljoen euro wordt geschat.

Te midden van deze duisternis ontstonden contrasterende verhalen. Terwijl sommige broeders hun eigen medebroeders verrieden of actief collaboreerden, organiseerde grootmeester Van Tongeren al vroeg financiële steun voor het verzet voordat hij stierf in Sachsenhausen. Zijn dochter Jacoba zette dit werk voort, gebruikmakend van een geheim netwerk om ondergedoken Joden te helpen.

Na de bevrijding volgde een nieuwe beproeving: hoe herbouw je een broederschap wanneer sommigen hadden gefaald in het naleven van de meest fundamentele principes? De pijnlijke zuivering van collaborateurs en de worsteling met verzoening tonen hoe crisis onderlinge verhoudingen op scherp zet. Dit aangrijpende verhaal weerspiegelt tijdloze vragen over menselijke keuzes onder extreme druk en leert ons dat vrijheid en medemenselijkheid actieve verdediging vereisen, ook vandaag.

Adolf Eichman - https://nl.wikipedia.org/wiki/Adolf_Eichmann
Thomas Mann - https://nl.wikipedia.org/wiki/Thomas_Mann
Arthur Seyss-Inquart - https://nl.wikipedia.org/wiki/Arthur_Seyss-Inquart
Hanns Albin Rauter - https://nl.wikipedia.org/wiki/Hanns_Albin_Rauter
Groep 2000 - https://nl.wikipedia.org/wiki/Groep_2000
Hermannus van Tongeren - https://nl.wikipedia.org/wiki/Hermannus_van_Tongeren_sr.
Jacoba van Tongeren - https://nl.wikipedia.org/wiki/Jacoba_van_Tongeren

Vrijmetselarij tijdens de holocaust: https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/freemasonry-under-the-nazi-regime

Chapters

• 0:00 Introductie van het thema
• 4:21 Ed's kennismaking met de vrijmetselarij
• 16:01 Vrijmetselaars in Nazi-Duitsland
• 29:42 Nederlandse neutraliteit in de jaren '30
• 45:13 De bezetting en liquidatie van loges
• 57:05 Verzet en verraad onder vrijmetselaars
• 1:04:06 Bevrijding en wederopbouw
• 1:06:30 De zuivering en verzoening na de oorlog

Transcript

Ed: 0:08

Daar, waar je zwaar op de proef wordt gesteld. Dan pas ontdekken we, wie we zijn.

Sander: 0:22

Welkom bij de 25e aflevering van de Vrijmetselaars podcast. In deze podcast interview ik elke aflevering een vrijmetselaar of een persoon gelinkt aan de vrijmetselarij, om samen met jou, de luisteraar, antwoorden te vinden op vragen over de vrijmetselarij. Op deze manier hoop ik, een helder beeld te scheppen van wat de vrijmetselarij nu werkelijk is en wat het niet is. In deze aflevering heb ik Ed te gast. Met Ed ga ik het hebben over Nederlandse loges tijdens de Tweede Wereldoorlog. Wat betekende broederschap in deze periode, en wat was goed en wat was fout? Welkom, ed. Hoe ben jij eigenlijk in aanraking gekomen met de vrijmetselarij?

Ed: 1:10

Ik ben ruim tien jaar geleden vrijmetselaar geworden. Ik heb mij gemeld, toen aangeklopt bij de bossenloge Gezellen van Sint-Jan.

Sander: 1:30

Belangrijk was voor mij, dat de vrijmetselarij mij de gelegenheid zou bieden, met al haar broeders in een loge te zoeken naar het licht. En hoe kwam je want dat is het moment, dat je hebt aangemeld, wat is dat nimmer eens mee naar dat stukje daarvoor? Want hoe wist je überhaupt, dat de vrijmetselarij bestond, of, of? hoe kwam je aan informatie?

Ed: 1:46

Ik werkte in het HBO, en een van mijn docenten was vrijmetselaar. Ik kom bij hem thuis, en hij laat in zijn werkkamer uitluid en duidelijk zien Met verschillende symbolen, die daar zijn, dat hij vrijmetselaar is. En wij kwamen vrij snel natuurlijk ook op het gesprek over wat zoek je in de vrijmetslaarij, wat betekent de vrijmetslaarij voor je? En dat gesprek heeft een vervolg gekregen.

Sander: 2:16

Maar herkende je toen die symbolen in die werkkamer, al Was dat al voor jou meteen van hé, wacht eens even, dit herken ik.

Ed: 2:22

Ja, ik herkende het meteen, en hij was ook iemand, die dat als advocaat zijnde in zijn werkkamer ook gewoon liet zien. Ah, leuk, en dat vond ik wel heel bijzonder. Later heb ik er ook met mijn broer over gesproken, omdat hij ook de stap had gezet naar de vrijmetselarij, zei het in een heel andere loge in.

Sander: 2:46

Beeldhoven Ah ja, oké, en dat heeft hij ook tegen jou verteld op het moment, dat hij dat ging doen.

Ed: 2:53

Nee, hij vertelde het mij nadat ik naar gevraagd heb.

Sander: 2:58

Maar was het iets aan hem, waardoor jij dacht, van hé Ja?

Ed: 3:01

ik had stellig de indruk. Ik heb hem zien veranderen Onder invloed van de vrijmetselarij, en ik wist dat niet precies wat. Ik kon er niet de vinger op leggen. Maar het is een verandering, die ik veel later ook zelf, als ik naar mezelf kijk, ook heb ondergaan of meegemaakt.

Sander: 3:19

O, wat goed. Dus je zag bij hem die verandering, en toen heb je gevraagd van broer je, bent.

Ed: 3:27

Ik zie iets aan. Je, ja, ja, ja, we hebben het erover. En toen pas ging hij vertellen, dat hij broeder is, omdat hij, wat dat betreft, mij en iedereen Natuurlijk de ruimte wil laten. En dat is anders dan die advocaat, die ik eerder sprak, want die was daar Wat expressiever over Ja bewust deed hij dat?

Ed: 3:48

En met die advocaat had ik het niet alleen over het werk Als docent in het hbo, waar ik ook werkte, maar we hadden het ook over, wat het betekent, wat het betekent voor je eigen ontwikkeling En wat betekenis geven aan broederschap. Dat soort gesprekken brachten mij ertoe, om aan te kloppen bij zijn loge. Gezellen van Sint-Jan.

Sander: 4:12

O zo, ja, ja, daar was hij al lid.

Ed: 4:14

Hij was daar lid.

Sander: 4:15

Dat is het moment voor mij, om ook even te kijken. Wat leuk, wat interessant. Je zit hier eigenlijk, omdat je een bouwstuk hebt geschreven over de Nederlandse loges tijdens de Tweede Wereldoorlog. Maar wat is eigenlijk de oorspronkelijke kwestie daarin? Wat bracht je hier toe?

Ed: 4:33

De oorspronkelijke kwestie was, dat ik gevraagd was, om uit de rijke geschiedenis van een van de oudste loges in ons land, de Bosche loge de Edelmoedigheid, om daar een bepaalde episode uit te halen en die toe te lichten. Het is een loge nummer 19. Dus hij is van halverwege de 18e eeuw, heeft een rijke geschiedenis, en ik heb mij geconcentreerd op de Tweede Wereldoorlog En het daarbij zodanig uitgezocht, ook in het Vrijmetselaarsmuseum en elders, dat het niet alleen hoeft te gaan over de loge de edelmoedigheid, maar dat het eigenlijk exemplarisch is voor de overwegingen en die dilemma's, die vele vrijmetselaren onder de druk van de Tweede Wereldoorlog hebben moeten maken.

Sander: 5:25

Ja, dat is wel een onderwerp, want je bent vrij metselaar Er is een Tweede Wereldoorlog op komst of gaande op een bepaald moment. Hoe verhoud je je dan tot alles eigenlijk?

Ed: 5:37

Nou ja, zoals voor elk persoon geldt, geldt dus ook voor loges en dus ook voor vrij metselaren Daar, waar je zwaar op de proef wordt gesteld, dan pas ontdekken we, wie we zijn. En waar werden wij zwaar op de proef gesteld als loges? Dat was in ieder geval ook in de Tweede Wereldoorlog, want we raakten een gebouw kwijt, we raakten leden kwijt, sommigen kwamen om in concentratiekampen, we raken geld kwijt, vermogensbestanddelen kwijt, maar vooral we raakten elkaar, dreigden we kwijt te raken. Ja, en hoe stonden we daar dan in, en hoe gingen we daar dan mee om? Nou, dat is, denk ik, een algemeen thema, wat niet alleen voor die bossenloge de edelmoedigheid heeft gegolden, maar voor alle loges en voor de hele orde heeft dat gegolden, eigenlijk al vanaf de jaren dertig.

Sander: 6:30

Ja, super interessant. Je hebt een bouwstuk geschreven, dat ga je zo voorlezen. Bij een bouwstuk is het normaal gesproken de bedoeling, dat iedereen netjes zijn mond houdt En vragen aan het eind komen. Als ik een vraag heb, stel ik hem gewoon tussendoor, als je het niet erg vindt. Dus, dan onderbreek ik je gewoon en dan zus kijken, of dat allemaal goed komt. Ja, als je wil beginnen met het voorlezen dan of voortdragen van je bouwstuk, dan is dat helemaal prima.

Ed: 6:55

Het gaat dus over vrijmetslagen en de Tweede Wereldoorlog.

Ed: 7:01

Herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog roepen beelden op van onderdrukking, marginalisering en criminalisering van broeders en zusters vrij metselaar, zo was dat voor alle loges. Niets is de loges in Nederland in de Tweede Wereldoorlog bespaard gebleven. Ze raakten gebouwen kwijt, ze verloren verschillende leden, waarvan sommigen omkwamen in concentratiekampen, en van hen werden kostbeheden en vermogensbestanddelen geroofd door de Duitse bezetter. En daarbij verschillende loges kenden na de oorlog bittere interne strubbelingen vanwege collaboratie en verzet. Met dit alles werden dus de loges zwaar op de proef gesteld, en ook hier geldt dat pas wanneer we op de proef worden gesteld, we ontdekken, wie we zijn. Dat is de rode draad in mijn verhaal. Eerst zal ik in mijn bouwstuk uitzoomen naar de ontwikkelingen politiek en maatschappelijk in Duitsland en Nederland in de jaren 30 en 40. En daarna zoom ik meer specifiek in op de launches in de oorlog. In de oorlog.

Ed: 8:27

Hoewel historici het optreden van de Duitse bezetter in Nederland in de beginjaren van de Tweede Wereldoorlog vaak typeren als bewust terughoudend, gericht dus op het geruststellen van de Nederlanders, was het optreden van de bezetter jegens de orde en haar loges van meet af aan keihard en niets ontzient. Dit optreden van de Duitse bezetter heeft een voorgeschiedenis. als we kijken naar de ontwikkelingen in Duitsland in de jaren dertig. met de nazistische repressie van de vrijmetselarij in Duitsland Toen ik het boek De Orde van John Dickey erop nalas, kreeg ik een onthutsend beeld over de vrijmetselarij in Duitsland in de jaren 20 en 30. Dickey schetst daarin een inktzwart beeld. Laat ik dat beeld kort samenvatten.

Ed: 9:24

Volgens deze auteur waren de meeste Duitse massons in Duitsland eind jaren 20, begin jaren 30, totaal zeg 82.000, met zes verschillende grootloges in Duitsland. Zij waren niet moreel gekant tegen het nazisme vanwege de intolerante aard van zijn ideologie. Sterker nog, ze werden in steeds grotere getalen medestanders van het zogeheten völkische gedachtegoed. Ze waren al in de jaren twintig tegen de vermenging en ontaarding van alle culturen, kunstvormen, rassen en volkeren. Oud-Bruisische logeleden, een grote meerderheid van vrijmetselaren, waren dat ongeveer 70% in Duitsland van alle vrijmetselaren. zij waren antisemitisch. Bij hen stonden de grote loges alleen open voor Duitse mannen van Aarische afkomst en van het christelijk geloof. Zij sympathiseerden met dit tegachtegoed aan de uiterst rechtse zijde van het politieke spectrum, de natuurlijke habitat van de judeo-masonieke samenzweringsmythe. Velen van hen zagen zelfs een leidende rol voor hun broederschap weggelegd bij de tenuitvoerlegging van fulkische agendapunten. Zij wilden daartoe de traditionele ethische missie van de vrijmetselarij omzetten in een programma, om een aries ras te kweken, dat zuiverder, strijdlustiger en jodenvrij was.

Sander: 11:16

Ik heb hier een vraag over. Je zegt, het is een onthutsend en inkt zwart beeld. Ik vind het heel schokkend, om dit te horen, om dit, wat je nu vertelt. Maar ik vraag me af is dit deze houding van die vrijmetselaren in Duitsland? was dat typisch voor de Duitse vrijmetselarij op dit punt, zo ver je weet? Of was dit iets, wat misschien in heel Europa zo gold Dat?

Ed: 11:43

weet ik niet. Ik denk, dat ook in Italië en in Spanje in zekere mate soortgelijke opvattingen bestaan hebben. We komen straks nog over Nederland te spreken, want niet zozeer in de jaren twintig, maar in de jaren dertig. Zeker waren er ook Nederlandse vrijmetselaren, die hier wel open verst, maar open verstonden of zelfs sympathiseerden.

Sander: 12:08

Het is bijna een soort antimassonieke houding, maar misschien heeft het heel erg met de tijdsgeest te maken.

Ed: 12:13

Ook, maar het is, Ik vind het zelf onthutsend, en ik had ook niet gedacht, dat het in die grote mate zich zou hebben voorgedaan. Nee, je denkt, dat het een incident En het was niet alleen jaren 30, het was al in de jaren 20 zo.

Sander: 12:28

Heftig.

Ed: 12:30

Zodra Hitler in 1933 aan de macht kwam en zijn etnische dystopie ten uitvoer bracht, verried de Hamburgse Grootloge de verdraagzame waarde van zijn obedientie. Er was slechts één vrijmetslaarsgroepering, die zich openlijk tegen Hitler verzette, op basis van massonieke waarde, en dat was de symbolische Groosloge van Duitsland. Hierbij waren net geen 2000 vrijmetslaren aangesloten. Deze Groosloge werd in 1930 gesticht, toen een aantal massons, die zich vastberaden, bleven verzetten tegen de antisemitische koers, toen zij zich afscheiden van de zogeheten humanistische loges. De grootmeester van de symbolische grootloge verzette zich nagenoeg als enige bestuurder in het Duitse massonieke landschap dapper, en hij bleef kritiek uitoefenen op het nazisme. Maar zijn symbolische grootloge vormde slechts een piepkleine minderheid in de hele Duitse vrijmetselarij. De grootmeester van de symbolische grootloge was een van de weinige, zeer weinige massons, die zou worden vervolgd vanwege zijn optreden binnen de orde.

Sander: 13:53

Ja, dus, die symbolische loge is eigenlijk echt opgericht als tegengeluid.

Ed: 13:58

Als tegengeluid.

Sander: 14:00

Een loge of een grootloge, waarvan mensen denken, dit vinden we niks. Die een loge of een groot loge, waarvan mensen denken, dit vinden we niks. die is echt actief, actief.

Ed: 14:06

En die bundelden zich ook op grond van het feit, dat zij dus actief zich bleven verzetten tegen de antisemitische koers, die zij toch wel sterk hebben mogen meemaken bij andere loges Dat zo.

Sander: 14:22

Ik kan me voorstellen, dat je als vrijmetslaarar op dat moment in kringen verkeert, waarvan je denkt, deze denkbeelden gaan een bepaalde kant op, waar ik me niet in kan verenigen. Je zei 82.000 vrijmetslaaren, als er maar 2000 in die loges zitten Kan, zijn dat een enkeling wel hun gedacht heeft maar dat zegt wel iets.

Ed: 14:45

Het is 95% tegenover 5%. Heel eng, nou, ze zullen er vast bij die 95% ook mensen zijn, in verschillende gradaties natuurlijk, maar toch. Maar het is toch wel onthutsend.

Sander: 15:01

De omvang geeft het wel goed aan.

Ed: 15:03

Ja, en ze hebben zich zeer actief betoond begin jaren 30. Om aanvaardbaar te worden bij de club van Hitler, die dat overigens links liet liggen of rechts, en vervolgens in 1935, heeft hij de hele zaak gewoon formeel opgedoekt. Dus toen was de rol uitgespeeld, in 1935 voor Duitsland, en ze hebben zo hun best gedaan in 1933 en 1934 nog.

Sander: 15:35

Maar daar zit ook wel iets heel sneus in Dus. De vrijmetselerij wil heel graag Acceptabel worden, acceptabel.

Ed: 15:45

Wat ik net al zei, denk erom, wij laten alleen Duitse mannen toe, van Arische afkomst.

Sander: 15:50

En we zijn alleen verenigd voor het Christen geloof. Hitler vindt ons nou leuk, Maar Hitler had allang bedacht Acceptabel wij ondersteunen dat.

Ed: 16:00

Maar hij heeft eigenlijk daar weinig of geen antwoord op gegeven. Hij heeft het links laten liggen, en hij heeft vervolgens de zaak richting Adolf Eichmann bij de SS, om de zaak zeg maar in kaart te brengen. En met behulp van dat werk van Eichmann is vervolgens de boel eind 35 formeel ook gewoon opgeheven En waren ze uitgespeeld. Tjee, want toen werd dus geliquideerd. Ja, en nogmaals, eichmann leverde daar een belangrijke bijdrage aan deze liquidatieoperatie. Hij was een jonge man, en hij bewees als nieuwkomer bij de inlichtingendienst van de SS zijn administratieve vaardigheden En met het snel en grondig in beeld brengen van die totale Duitse vrijmetselarij als tussen aanhalingstekens vijand van de nationaalsocialisten. En nadat hij met dit project zijn superioren bij de SS had, overtuigd van zijn kunnen, werd hij overgeplaatst naar de afdeling binnen de SS, die verantwoordelijk was voor het jodenbeleid, en daar zou Eichmann zijn beruchte logistieke rol met verven gaan spelen.

Ed: 17:15

Tot aan de Vanzee-conferentie in januari 1942 in Berlijn. Die ging over de entleuzung der judenvragen. Een conferentie, die leidde tot de geplande massamoord op Joden, om zo een rassuiver duizendjarig rijk op te bouwen. En dan de vraag als dit de ontwikkelingen zijn in Duitsland, hoe heeft de Nederlandse orde als organisatie, in het bijzonder het hoofdbestuur, zich gedragen vanaf zeg de machtsovername van Hitler in 1933. Om te beginnen het optreden van de Nederlandse Orde moet men zien in de context van de politieke situatie, van de politiek van absolute neutraliteit, die Nederlandse regeringen tot aan de nacht van de Duitse inval in ons land op 10 mei 1940 hebben betracht.

Ed: 18:09

Daarbij werd het orde-grondwetsartikel, dat gehoorzaamheid aan de wetten des lands eiste, door velen wel heel letterlijk opgevat. Zowel door de neutraliteitspolitiek als door de houding van de pers was burgerlijk Nederland slecht ingelicht over de gebeurtenissen elders in Europa, elders in Europa. Vrijwel uitsluitend de kleine Joodse en de socialistische pers in Nederland hebben uitvoerig aandacht besteed aan de vervolging van Joden en politiek andersdenkenden in Duitsland, in Oostenrijk en in mindere mate in Italië. De orde nam in Nederland in 1933 en de daarop volgende jaren als zodanig geen standpunt. In De orde huldigde het Nederlandse neutraliteitsprincipe Alleen de Vereniging van Studerende Kinderen en Vrijmetselaren, die ageerde van meter van fel tegen het nationaalsocialisme in Duitsland, maar het hoofdbestuur wilde, dat ze zou stoppen met deze protesten. De orde had het overigens hierbij heel moeilijk met haar eigen optreden, omdat dit onvermijdelijk ook tot politieke discussies zou voeren.

Sander: 19:26

Het is gewoon struisvogelpolitiek. We zeggen er niks van, we doen alsof het er niet is. We zijn neutraal. Dan komt het vast Nederland niet binnen.

Ed: 19:34

Het heeft ook te maken met het feit, dat er ook binnen het hoopbestuur er gewoon tegenstellingen waren, want er manifesteerde zich in A33. een tegenstelling tussen de broeders, die lid waren van de NSB, en zij, die het streven van die beweging vervoerden, een tegenstelling, die er ook was binnen de troonbestuurder. Ja vandaar. Maar onder meer grootsecretaris Faubel was uitgesproken antinazistisch. Later, in 1940, zouden zelfs HB-notulen zijn vernietigd, om te voorkomen, dat deze hem in de problemen zouden brengen, mochten ze in Duitse handen vallen. Weliswaar werd toen die jodenvervolging in Duitsland in de jaren 30 hevige vormen begonnen aan te nemen, en de gevolgen daarvan tot het voormalige Nederlands-Indië begonnen door te dringen. de broeders werden al daar gevraagd, om te kiezen tussen de NSB en de loge. De principes van de NSB en die van de vrijmetselarij werden onverenigbaar geacht. Maar verder, verder ging in Nederland zelf de ontwikkelingen in Nazi-Duitsland aan de orde voorbij. Jou kunnen zeggen, begreep de orde wel, wat er dan omging in de wereld.

Sander: 20:57

Ja, of ging het aan de orde voorbij, of gewoon aan Nederland, aan de Nederlanders, want je zegt eerder al, we waren slecht ingelicht, het ging aan de orde voorbij, maar het ging eigenlijk aan heel veel mensen voorbij, want wie signaleerde, wie ageerde, wie schreef erover De burgerlijke pers? niet. Ik vraag me dan het is moeilijk, om je in die tijdsgeest te verplaatsen Maar is het wegkijken, of is het echt onwetendheid, of is dat gewoon een heel moeilijk vraagstuk?

Ed: 21:29

Nou, het feit, dat Bijvoorbeeld die Vereniging van die Studerende Kinderen Ja daar zeg je wat Die viel over die iedereen opviel na 1933. Ja, En die staken hun vinger op, en die riepen op, om fel te gaan protesteren, niet doen, niet doen.

Ed: 21:47

Doe maar normaal, wat je als individueel lid of broeder vindt of doet, oké, maar wij als zodanig doen dat niet. Dus het is echt wel wat meer dan wegkijken. Ja, jemig, ja. Wel werd er overigens, naarmate de oorlog dichterbij kwam, in het AMT, in het bulletin, in de ledenberichting heel omzichtig stelling genomen tegen het regime, en er werden geïns gegeven, maar dan op zo'n beschaafde wijze, dat wij met onze latere kijk, onze ogen dit allemaal veel te subtiel vinden. Het hoofdbestuur had, zo vinden velen achteraf, wel wat sterker stelling mogen nemen tegen het nazisme, of zoals broeder Abkaranza dat zei, ze hadden ook actief de Joodse leden moeten beschermen, uitroepteken.

Sander: 22:42

Is niet gebeurd. Uitroepteken, uitroepteken. Joodse leden zijn dus je broeders.

Ed: 22:48

Dat zijn je broeders.

Sander: 22:51

Als het niet je broeders zijn, zijn het gewoon nog steeds je mede-Nederlanders. Maar we hebben het nu over, achteraf, en dat is het moeilijke, want je kan achteraf wel zeggen waarom doen ze dit nou En waarom doen ze dit niet? Maar ja, hoe zat het in die tijd, hoe zou je er zelf bij gestaan hebben?

Ed: 23:08

Ja, dat is dus ook van belang. Hoe zou je er zelf in gestaan?

Ed: 23:14

Ja, Laat ieder zich die vraag stellen Ja, zeker, er waren in de jaren dertig toenemende aanvallen op de vrijmetselarij in Nederland van zowel kerkelijke als van nationalistische en nationaal-socialistische groeperingen, zowel in binnenland als in buitenland, en er werd door het hoofdbestuur, met name ook door Falbel, adequaat verwe. En dan nog een conclusie uit de jaren 30. De conclusie namelijk, dat eind jaren 30 de Orde van Vrijmetslaren in Nederland structureel niets heeft ondernomen, om de verzamelingen en andere goederen, waaronder ook effecten en banktegoeden, in veiligheid te brengen. En dan te weten, dat in 38-39 vanuit het buitenland ook hulp is aangeboden, om te zorgen, dat het in veiligheid zou kunnen worden gebracht, en die hulp is afgewezen.

Sander: 24:23

Maar is dat naïviteit, of is het? er heerst bij mij nu zo'n beeld, dat Nederland dacht, we zijn neutraal, dus als we neutraal zijn, kunnen we hier niet in worden, meegesleurd.

Ed: 24:33

Het feit dat je in 1938, 1939 dat afwijst heeft, alles te maken, zoals ik denk, dat men het gevaar, wat dat betreft, nog onderschat heeft. Het zal niet zo ver hoeven te komen. Maar de orde heeft, zo concludeerde broeder Evert Kwaadgras, hoegenaamd niets ondernomen, om de roof door de nazi's in 1940 van onze verzamelingen te voorkomen. Voor die nalatigheid heeft de orde in 1940 een hele hoge prijs betaald, want kostbare materialen zijn geroofd, ze zijn kapot gemaakt, ze zijn verdwenen.

Sander: 25:12

Ja, pijnlijklijk, heel pijnlijk, maar dat zeggen we met de wetenschap van nu. Ik kan me voorstellen, als er zo'n tsunami van geweld in Europa, of ja, dat is er nog niet eens, want het is de jaren 30, dus er is een tendens gaande, maar je weet niet, hoe ver die rijkt, je weet niet hoe ver die rijkt.

Ed: 25:32

Je hebt natuurlijk zeker in 1938 en 1939. We hebben in 1938 de Kristallnacht. Er is uitgebreid over geschreven in de socialistische pers, maar niet in burgerlijk Nederland, en nauwelijks. Er zijn al stromen van vluchtelingen, die op gang komen, en we houden ze in 1939 tegen bij de grens.

Ed: 25:54

En dan hebben we het over Joodse vluchtelingen uit Duitsland, dan hebben we het over Joodse vluchtelingen ook aan de Nederlandse grens, en we houden ze tegen, terwijl ze in feite opgejaagd worden. Maar hoe actueel is dat wel niet, als we kijken naar, wat er nu gebeurt door mensen, die vluchten voor oorlog en geweld.

Sander: 26:13

Ja, je leert van de geschiedenis, las ik laatst. Maar als je iets leert van de geschiedenis, is dat je niks leert.

Ed: 26:19

In 1939 hebben we de situatie met Tsjechoslowakije. We hebben daarna de situatie met Polen. Hij gaat door Hitler, Maar dan nog, wij zijn neutraal.

Sander: 26:34

Ja, maar ook wij zijn neutraal maar we laten ook die vluchtelingen niet binnen. Ja, ja, Je zou zeggen, wij zijn neutraal. dus dat brengt consequenties, maar ook verplichtingen met zich mee.

Ed: 26:47

Ja, maar zo'n stroom vluchtelingen, zo zei een burgemeester van een van de gemeentes richting de regering. ook onze gemeenteraad heeft besloten, om geen mensen op te vangen, gezien de grote maatschappelijke implicaties en de onrust, die dat teweeg kan brengen. in onze gemeente, dat was de gemeente Den Bosch, hadden we het over november 1938.

Sander: 27:13

Ja, het is echt, we zijn neutraal.

Ed: 27:18

Wij willen wel de voordelen van die neutraliteit, maar we willen niet daar verder een nadeel van zien of een impact van ontvangen Er waren meer landen, die de grenzen sloten voor vluchtelingen, en we hebben het natuurlijk hier over vluchtelingen, die, opgejaagd als ze zijn, met veel geweld zijn geconfronteerd En met veel zeg, maar beperkende maatregelen.

Sander: 27:43

We hebben het over rassenwetten, noem maar op, het is zonde eigenlijk, want je zou eigenlijk ook weer achteraf. Maar stel, dat die vluchtelingen wel waren toegelaten, dan heb je meteen de informatie, die nou ja of ontbrak, of zogenaamd ontbrak, want die mensen, die brengen Het nieuws met zich mee.

Ed: 28:03

Er zijn eerder in de jaren Ook bijvoorbeeld een aantal Duitse kunstenaars En Duitse schrijvers gevlucht. Die zijn ook in Amsterdam gekomen, bijvoorbeeld de dochter van een man, erika, en die hadden van daaruit actief in die pfeffermule, het cabaret, elke avond actie en agitatie. Over wat is er aan de hand in ons land? We hebben Duitse schrijvers, die dan bij Querido alsnog al dan niet in vertaling hun werken uitgegeven konden krijgen, maar als die uitgever die niet was, dan waren vele anderen, die staken geen handen uit, toen Echt niet. Dus er moest geholpen worden. Iemand als AM de Jong schreef daarover als socialistisch schrijver natuurlijk. In de socialistische pers Gaf ook een recensies actief aandacht aan het belang van deze schrijvers en hun werken.

Ed: 29:04

En protesteerde ook, heeft daar later voor deze actieve houding, ook wel in 1943, zijn leven moeten laten. De Duitsers hebben hem wat dat betreft niet vergeten.

Sander: 29:15

Nee.

Ed: 29:17

Hij is vermoord.

Sander: 29:17

Ja, dus, de informatie was wel bij de Nederlanders aanwezig. Die was er, maar misschien mondjesmaat en in bepaalde kringen. En willen we het zien.

Ed: 29:31

Ja, willen we het zien.

Sander: 29:34

Ja, het is echt zoiets van het houdt bij de grens wel op, of zo. Zo'n soort gevoel krijg ik van ach, maar wij zijn toch neutraal, dus ons zullen ze niet binnenvallen op dat moment. Hoe actueel is het dan?

Ed: 29:47

Ja, het is echt Zo gedragen we ons nog steeds.

Sander: 29:52

Ja, het is wegkijken en vooral aan jezelf denken.

Ed: 29:57

Eigenbelang eerst.

Sander: 29:58

Het is niet een mondiaal gedachtegoed. Hoe kunnen we het met z'n allen beter krijgen? Hoe kunnen we elkaar helpen?

Ed: 30:05

Dat waren de jaren dertig.

Sander: 30:06

Ja, dat is al vreselijk, en dan moet de echte ellende nog komen.

Ed: 30:10

Ja, die wordt nog groter. Mei 1940. Duitsland bezet Nederland. Het is oorlog. 10 mei 1940. Sinds die dag van de Duitse inval in Nederland is er geen officiële logebijeenkomst meer, in geen enkele loge in Nederland. Alleen een aantal broeders proberen dit verbod te ontwijken, met koffie bijeenkomsten.

Sander: 30:38

Het is geen officiële bijeenkomst, een inofficiële bijeenkomst.

Ed: 30:42

Inofficiële bijeenkomst samen zijn van een aantal broeders, zoals een aantal broeders, die in Amsterdam bij elkaar komen, van een bepaalde loge daar en dan in Amerikain koffie drinken en vervolgens door Duitsers gearresteerd worden en afgevoerd worden. Later blijkt, dat een van hen, een van de broeders, deze bijeenkomst en de daaraanwezige broeders heeft verraden. We hebben het dan over het begin van de oorlog.

Sander: 31:14

Maar dat is echt gewoon een soort van opspringen, zodra het kan. Jongens, kijk mij eens de brave Piet zijn.

Ed: 31:22

Ideologisch bevangen, meer door de nationaal-socialistische ideologie. Dat is, denk ik, ook aan de orde bij een aantal mensen, en we moeten ons realiseren, dat dat dus in eind jaren 30, begin jaren 40 ook heeft gespeeld. Er waren een aantal broeders, die ook meer sympathie of nog meer dan dat, zelfs actief het nationaal socialisme, zeg maar onderschreven, aanhingen en daar actief aan hebben bijgedragen.

Sander: 31:55

Proactief, als ik dat zo hoor.

Ed: 31:57

Zoals het verraden van je moeders.

Sander: 32:00

Dit doet me een beetje denken aan Christus en de discipelen en Judas.

Ed: 32:05

Of zoals de vrijmetselaar, die na 15 jaar in Den Haag zijn lidmaatschap opzegt, de loge dekt en vervolgens twee jaar later een uiterst mate actief en fanatiek burgemeester wordt, van Den Haag Een nationaal-socialistisch burgemeester, schokkend voor zijn medebroeders en voor alle andere mensen.

Sander: 32:28

Ja, dat is handelen met vooruitziende blik. Maar het woord broederschap verpulvert dan tot niks Die verpulvert, het glipt je zo door de handen.

Ed: 32:40

Terwijl wij elkaar in de kring vasthouden, zijn er ook broeders, die het loslaten En iedereen loslaten, meteen En in feite alles loslaten.

Sander: 32:51

En echt laten vallen. Ja, wat heftig, zeg. En dat kijk, dit is natuurlijk. Voor ons als vrijmetselaren is dit heel heftig om te lezen. Maar dit gebeurde natuurlijk ook buiten de vrijmetslerij, dat mensen zeiden oh, mijn buurman, ja, die heeft joden in de kelder, pak ze maar op. En dan denk je ja, het is mijn buurman, maar dat denken ze dus niet. Ze verraden gewoon hun naasten, hun geliefden.

Ed: 33:17

De thema komt uiteraard terug na de oorlog in loges, als zeg maar de wonden nog rauw zijn en het oordeel hard wordt van broeder, je hebt met de bezetter meegewerkt of, nog sterker, je hebt gecollaboreerd. Er moest dus gezuiverd worden, en dat is een deel van de beproeving, die de vrijmetselerij niet alleen in de oorlog, maar ook meteen na de oorlog nog moest ondergaan.

Sander: 33:46

Ja, dat is iets, waar we waarschijnlijk zo meteen nog over.

Ed: 33:52

Ik snap hem helemaal. Dan moet je over nagedenken worden, en je zult dus niet achteraf pratend, maar je zult het dus zelf hebben meegemaakt. En dan Dan zijn de wonden nog rauw. In 1945, 1946.

Sander: 34:07

En als je dan broeders hebt, die jou Zoals met het koffiemoment verraden hebben, en dat zijn broeders, die misschien iets minder erge dingen gedaan hebben, maar die koppel je wel meteen aan dit soort figuren. Dus ik kan me goed voorstellen, dat je iedereen over één kam scheert, als je een Duitser een sigaret geeft. Bij wijze van dat dat hetzelfde zou kunnen voelen.

Ed: 34:28

In ieder geval heb jij je als vrijmetslaar gedragen.

Sander: 34:31

Ja broeder.

Ed: 34:34

Er zijn ook broeders. die hebben al voor de oorlog de loge gedekt, omdat ze het zagen aankomen.

Sander: 34:45

Maar dat kan ook uit angst zijn, zeker ook uit angst.

Ed: 34:48

Zeker, ook uit angst Zeker uit angst voor represailles?

Sander: 34:51

Ja, zeker, ook uit angst Zeker uit angst voor represailles.

Ed: 34:54

Kortom, dat is een hele schakering van contexten, van overwegingen, die allemaal bij verschillende vrijmetslagen rond en in de Tweede Wereldoorlog hebben gespeeld. Er zijn dus heel veel verschillende momenten, en overwegingen, die op een gegeven moment dan voorbij komen En waarin mensen dus iets doen of laten.

Sander: 35:23

Ja, dat is echt iets, wat Dat moet je realiseren Iedereen voor zichzelf op zo'n moment moet bedenken, want je bent behalve vrijmetselaar, ben je natuurlijk ook gewoon vader of een oom of een medewerker van een bedrijf.

Ed: 35:38

Of een handelaar. Of je moet onderduiken. Je bent dus afhankelijk van andere mensen.

Sander: 35:45

Ja, het kan heel gevaarlijk zijn op zo'n moment En zeker als dat geweld opkomt, zoals je net gaf.

Ed: 35:52

Dan heb je zo'n fanatieke burgemeester in Den Haag, die daar achteraan zit.

Sander: 35:56

Ja, actief inderdaad, En nog een schepje erbovenop doet. Heftig hoor.

Ed: 36:03

Begin van de oorlog. Op 3 september 1940 gaf Albin Rauter, dat is de beveelshaber der Sicherheitspolizei, die gaf de opdracht, om de orde te liquideren. Dus, alle massonieke organisaties en instellingen in bezet Nederland werden vanaf dat moment ontbonden. Daarbovenop werd alle loge bezit op bevel van Seys Inquart, de rijkscommissaris voor bezet Nederland, in september verbeurd verklaard. Banktegoeden, verenigingsgebouwen werden in beslag genomen, prachtige rituele ruimtes werden vernietigd, inboedels werden verkocht, historische archieven, bibliotheken, rituele voorwerpen, regalia, het werd geroofd, het werd afgevoerd naar Duitsland. En dit is aan het begin van de oorlog.

Sander: 36:55

Ja meteen. Dus eigenlijk de vrijmetselarij is op dat moment gewoon failliet.

Ed: 37:00

Op dat moment geheel failliet en wordt volledig tot de grond toe afgebroken En uitgekleed. En wij kunnen nog wel gedacht hebben, eind jaren 30 het loopverlos. Maar de Duitsers hadden op dat moment al de voorbereidende handelingen in gang gezet. Het was een operatie, hoe groot ook, die in betrekkelijk korte tijd heeft plaatsgevonden. Betrekkelijk korte tijd heeft plaatsgevonden. Er waren twaalf Nederlandse juristen, die als provinciale liquidateurs zouden optreden. Deze liquidateurs waren NSB-advocaten. Ze werden bijgestaan door de ziekenhuisdienst, ze werden bijgestaan door de lokale politie, die bij 67 loges en bij bestuursleden thuis de archieven, de ritualia, de kostbaarheden, alles in beslag nam. Ze zochten je gewoon op. Ook plaatselijke veilingmeesters, deurwaarders, lompe handelaren werden bij deze roofacties ingezet. Zo was dat. Dat betekent, dat er in betrekkelijk korte tijd met medewerking van liquidateuren, maar van heel veel andere mensen, ook heel veel lokale partijen, heel veel lokale betrokkenen, handelaren en de lokale politie en de SD, alles werd gemobiliseerd, en dat was minietjes voorbereid en met groot succes.

Sander: 38:24

Maar ik kan me ook ergens voorstellen dat, want je schrijft hier plaatselijke veilingmeesters, deurwaarders, lompenhandelaren. Kijk, de Vrijmetselaar was, denk ik, ook in 1940 een redelijk onbekende organisatie, dat de mensen misschien ook niet zoveel affiniteit hadden met deze club. Dus dat het ze misschien wat onverschillig liet.

Ed: 38:46

Zou dat kunnen, dat zou kunnen. Maar er zijn ook plaatsen, waar die loges wel degelijk een vrij opvallende en prominente plaats hadden, maar ja, aangewezen door liquidateuren en gewoon ruim betaald worden voor jouw activiteiten. Ja, die opdrachten werden niet afgeslagen. Jongens, handel, het was handel, ja, het was roof, ja. En die roof, die leidde vervolgens tot liquidatie, zoals gezegd. Ja, Bedenk wel, dat deze totale opbrengst voor de nazi's was, toen meer dan 9 miljoen gulden, en dat komt overeen met deze dagen zo ongeveer 75 miljoen euro nu.

Ed: 39:28

En bedankt die werd medegebruikt ter financiering in Nederland van een virulente anti-vrijmetselarij hetze en de daarbij begrepen tussen aangestekers Joodse intriges. Want de vrijmetselarij is volksvijander, het is een werktuig van het Jodendom, die streeft naar wereldheerschappij, en die hetze, die hetze van de nazi's, had ook te maken, ook te maken met het gegeven, dat de nazi's in het large netwerk zijn met zijn tolerante idealen, een potentiële bron van verzet zagen. Dus, het was een hetze, maar het was ook een beduchtheid voor een aantal mensen in zo'n loge netwerk met hun idealen. Dat kan wel eens een bron van verzet opleveren, en dat heeft het ook opgeleverd.

Sander: 40:37

Ja, want het klinkt, hebben we gefocust nu heel erg op iedereen, die zijn broeders aangeeft.

Ed: 40:42

Maar we komen nog.

Sander: 40:44

Ja, ik kan me voorstellen. Er is natuurlijk ook een andere partij.

Ed: 40:49

Ja, die zijn er zeker ook, en daar kom ik zo dadelijk zeker op, gelukkig. Ja, het is een hetze, die laat zien, dat antisemitisme hand in hand ging En wat mij betreft nog steeds gaat Met vooroordelen over de vreemdmetselerij. Want loges, besloten genootschappen met hun zogeheten rituelen, hun geheime rituelen, dat waren en dat zijn het nog steeds, een makkelijk doelwit van haatdragende propaganda en van nog altijd bestaande complottheorieën. Want nadat in 1945 de Duitse bezetter is verdreven, hebben de met zoveel kracht verspreide vooroordelen zich toch genesteld in de publieke opinie.

Sander: 41:34

Ja, dat is de erfenis, die we er eigenlijk aan overgehouden hebben.

Ed: 41:37

Want het gaat over niet meer of minder in die hetzen van het totalitaire naziregime uit, over de hetzen tegen dat onbarmachtige kwaad. En dat treffen we nog steeds aan, heden ten dagen, in vreemdelingenhaat, in complottheorieën, want politieke tegenstanders zijn dan niet langer mensen met een ander standpunt of met andere belangen. Maar dat zijn dus geen mensen meer, dat zijn immorele schurken, die men het liefste uit de weg wil ruimen. En let wel, zeg ik erbij, als bange mensen overtuigd zijn, zoals in de jaren dertig en veertig, dat ze te kampen hebben met boze machten zoals die vrijmaatslaarij, nou, dan is het hek van de dam, want dan is alles geoorloofd, om zich daartegen te keren. En dat was precies, waar de nazi's op uit waren in de jaren 30 en 40.

Sander: 42:37

Ja, en dat is ook, waar die tentoonstelling in het vrijmaatschappijmuseum over gaat, en heel mooi aangeeft.

Ed: 42:45

Het is in wezen, wat mij betreft, een zaak, die heden ten dagen nog steeds speelt. Wat ik zeg in vreemdelingenhaat, in complottheorieën, in, laat ik zeggen je opponent is dan niet meer alleen maar een opponent, een mens met een gezicht, een persoon met een ander idee, maar is dus, zeg maar iets, wat gewoon uit de weg moet worden geruimd.

Sander: 43:13

Ja, je dehumaniseert eigenlijk iemand.

Ed: 43:16

Je dehumaniseert en dat is exact, wat er toen gebeurde en wat er nog steeds gebeurt. En dat hebben ze hardhandig, grondig, zeer fanatiek gedaan, die nazi's, niet alleen ten aanzien van vrijmetselaren, maar ook daarin waren ze zeer grondig.

Sander: 43:33

Maar dat is natuurlijk een ontzettend slimme tactiek, want als je erop stuurt, dat mensen andere mensen niet meer als mensen zien, dan is het vreemd van jezelf, dan is het iets, waar je je niet mee kan identificeren, en waarin je dus kennelijk alles is geoorloofd, om je daartegen te keren.

Ed: 43:50

Ja, laten we het ook hebben over de andere kant, over verzet in Nederland Juni 1940, en dat is nog maar heel kort na de Duitse inval. Toen al steunde de grootmeester Hermannus van Tongeren als een van de eersten de illegaliteit financieel. Hij steunde toen met name de Groep 2000. En hij had bovendien ook privé de samenstellers toen van het illegale blad Vrij Nederland een aanzienlijk bedrag geschonken. En nou komt het hen ook een netwerk van betrouwbare broeders aangereikt.

Sander: 44:28

Ja, dat is, wat je dan nodig hebt, want als de broederschap niet meer te vertrouwen is Een netwerk van betrouwbare broeders in heel Nederland.

Ed: 44:36

Hij had ervoor zorg gedragen, dat er een bedrag van 600.000 gulden werd, verborgen in Zwolle. Zijn dochter, jacoba van Tongeren, wist hiervan en liet later vermoedelijk in de herfst van 1942, dat geld door broeder van Troostwijk naar Amsterdam halen, waar zij het kon gebruiken voor het steunen van ondergedoken Joden, voor het steunen van allerlei vormen van illegaal werk. De dochter van van Tongeren had dus die verzetsgroep 2000 opgericht en geleid, en zij heeft zich bezig gehouden met het nog meer verkrijgen van fondsen, onder andere in massenieke kringen, om de financiële problemen van dat bladvraag Nederland en van anderen mede op te vangen. Zij kreeg bij haar activiteiten tijdens de oorlog steun, het mag wel gezegd worden van talloze vrijmetslaren in het hele land. De orde roept.

Ed: 45:39

U was daarbij het wachtwoord, dat zij had meegekregen van haar vader. Het wachtwoord, dat zij had meegekregen van haar vader. Overigens, binnen een half jaar na de Duitse inval al in oktober 1940, werd Hermanus van Tongeren door de Duitsers gearresteerd. Hij werd afgevoerd naar Duitsland. Hij is later in maart 1941 overleden in het concentratiekamp Sachsenhausen bij Oranienburg. Hermanus van Tongeren, zijn naam, leeft voort in ten eerste een naar hem genoemde, in 1956 gestichte loge in Utrecht en ten tweede in een prijs uitgereikt in 2015 aan het Spinoza-huis in Amsterdam.

Sander: 46:25

Ja, want als grootmeester van een organisatie, die verboden is, weet je wel een beetje, wat je te wachten staat, denk ik.

Ed: 46:33

Hij heeft, heb ik begrepen, de koers gevaren door formeel op een aantal punten jegens de bezetter dat te accepteren of te onderkennen of niet tegen te spreken, maar tegelijkertijd een soort dubbelstrategie. Tegelijkertijd indrukwekkend, dat hij meegaand was Zich ook actief bezighouden, privé en zakelijk, met het steunen van mensen in het verzet.

Sander: 47:02

Ja, want ik lees hier een bedrag van 600.000 gulden destijds. Dat is een immens bedrag, als je dat vertaalt, natuurlijk, maar dat is natuurlijk privé geld, want alle banktengoeden van de vrijmetslaren zelf en de grootloges Zullen op dat moment al in beslag genomen zijn. Ja, nog niet.

Ed: 47:21

Oké, dus er was nog geld. Dit is geld vanuit de orde. Ja, want dat van die bank tegoeden enzovoort. Dat was vanaf die operatie. roofoperatie vanaf september 1940.

Sander: 47:36

Oké, dus een paar maanden daarvoor. Dit heeft hij al eerder in gang gezet?

Ed: 47:40

Ja, heeft hij dat?

Sander: 47:41

al even gesluisterd.

Ed: 47:42

Hij is oud-militair, hij heeft dat op een bijna militaire operatie, op militaire wijze heeft hij dat zeg maar helemaal uitgestippeld en gewoon gedaan, met codes en noem maar op, met een zeer klein aantal mensen, wat er van afwist enzovoort, en naar Sajs Inquart en naar Albin Rauter en naar anderen heeft hij wat dat betreft de indruk gewekt, dat hij zeg maar bereid was, om een aantal dingen gewoon te accepteren, maar dat hij tegelijkertijd nog iets anders deed. Daar zijn ze overigens toch wel snel achtergekomen.

Sander: 48:23

Ja, het is, denk ik, gewoon kijken, hoe lang je de boel draaiende kan houden, gewoon accepteren, kijken, of ze het pikken of niet, je eigen agenda erbij volgen, wetende, dat je dat natuurlijk maar goed. Je weet ook niet, hoe lang zo'n oorlog duurt. Het is maar gewoon, hoop houden En hopen, dat het goed gaat.

Ed: 48:46

En dan is er de bevrijding van ons land, mei 1945. Bevrijding, het weervinden van vrijheid De vrijheid van denken, de vrijheid van handelen, de vrijheid van zijn, wie je bent. Bevrijden is het weervinden van, wat verloren ging. Zo kan en zal de donkere nacht van onderdrukking en knechting wijken en plaatsmaken voor vrijheid van een samenleving onder een nieuw mandaat des hemels. Eerder had bij leven grootmeester Van Tongeren al gezegd tegen zijn broeders wij, die ons bouwers noemen, hebben mede te bouwen aan de komende tijd, want wat in puin is, gevallen, moet worden herbouwd. En dat was wel de opgave. Het herbouwen uit het puin. Dat was voor de orde met alle loges een immense arbeid. Het ging om het lot van de leden, met daarbij overigens ook in 1945 en de daarop volgende jaren de zuivering van een aantal leden. Het ging om het rechtsherstel met betrekking tot de goede en kostbaarheden. Het ging om het weer terugkrijgen van huisvesting, om de logegebouwen. Al die punten maakten het herbouwen na de bevrijding tot een heilskawaii. Het was droevig, er was verdriet, er waren een aantal broeders, niet meer.

Sander: 50:17

Maar het moest toch gebeuren. Ja, want je vindt jezelf in een land, wat in puin ligt, en dan moet je ook prioriteiten stellen, want ook je eigen gezin heeft misschien geen woning meer, of van de buren of broeders Waar begin?

Ed: 50:39

je Ja, en het land ligt in puin. Maar in je eigen loge, je bent broeders kwijt, die zijn overleden, die zijn omgekomen in de oorlog. Je hebt spullen niet meer. We konden in het najaar van 1945 een aantal ritualen niet goed meer uitvoeren, omdat er nog te weinig ervaren broeders waren, omdat spulletjes kwijt waren Er is een loge geweest in Amsterdam. Die kon niet meer worden heropgericht, omdat er zoveel het was een Joodse loge zoveel mensen waren omgekomen, dat ze na de oorlog niet meer eens meer konden bestaan. Jemig ja.

Sander: 51:18

In Amsterdam. Ik vraag me dan af want, in hoeverre ligt je prioriteit dan bij de loge? Want ik kan me voorstellen, dat dat iets is. Een bijeenkomst is ook houvast, is ook verbroedering, is steun, maar goed als je hele familie is uitgemoord.

Ed: 51:36

Of wat Ja, maar natuurlijk. Maar uiteindelijk We zijn bevrijd, en we kunnen elkaar weer zien treffen, maar we missen wel een aantal broeders, en we komen niet meer in ons gebouw terecht, want dat is in puin. Of het is gesloopt of gestript Of naast Een aantal profane zaken, die ook gewoon spelen, als Geen huisvesting meer.

Sander: 52:03

Of het bedrijf Is Verhiet geen huisvesting meer.

Ed: 52:05

Nee, er is ook geen geld, er is niks Of het bedrijf is failliet.

Sander: 52:09

Ja, precies Dat kan ik me? ook goed voorstellen, dat gewoon op persoonlijk vlak, dat je ook vooruit moet, dat je denkt, van ja, die loge jongens, ik zie jullie graag snel weer. Maar ik heb een gezin met vier kinderen of acht of weet ik hoeveel. Ja, die moet ook eten krijgen.

Ed: 52:25

En als je bedrijf gebombardeerd is, of het bestaat niet meer of wat, dan moet je iets Maar goed, ook in de jaren daarna, niet alleen in 1945, ook 1946, 1947, alles stond natuurlijk nog in het teken van het herbouwen uit het puin, ja, met schouders eronder, en dan moet je je verhouden tegenover je andere broeders.

Sander: 52:47

Ja, want, dat zijn dan de kwaaie pieren.

Ed: 52:50

Soms, want de gezindheid en de houding was over het algemeen goed van de meeste vrijmetslaren Was goed en waardig, en er bevonden zich onder de vrijmetslaren ook verzetsmensen. Het exacte aandeel van vrijmetslaren in het verzet, dat is moeilijk te schatten, maar er was toch een relatief groot aandeel van veertig vrijmetslaren, die behoorden tot de gegijzelden in het gijzelaarskamp Sint-Michels-Gestel. Er werd in de zomer voor het Groot-Oosten door Grootredenaar Car vastgesteld, dat er een verschil van mening bestaat ten aanzien van de vraag, hoe te handelen met broeders, weer gedraging of houding gedurende oorlogsjaren van dien aard zijn geweest, dat op hun behoud als lid de orde niet langer prijs wordt gesteld. Het gaat om slechte Nederlanders, om die af te voeren, en dat zijn zij, die lid zijn geweest van de NSB of haar mantelorganisaties, of zij, die zich in de achter ons liggende jaren als slechte Nederlander gedragen hebben, door steun te verlenen aan de vijand. Dat was wel een vraag hoor.

Sander: 53:57

Dit is best wel lastig, want als broeder A zegt, ja, ik heb die en die zien heulen met de vijand, en broeder B zegt nou, dat is helemaal niet waar, dat was ik helemaal niet. Wat is waarheid? ook, wanneer bepaal je, wat is je maatstaf? Wanneer bepaal je, dit is dit, gaat er ver. Kijk, als iemand echt lid is van een organisatie, dan kan je dat is redelijk zwart-wit Het. Dat is redelijk zwart-wit. Het staat misschien ook zwart op wit, maar er zijn natuurlijk heel veel grijze gebieden, die zijn er.

Ed: 54:32

Bij het Vrijmetslaatsmuseum werden onlangs nog 67 namen geteld van leden, die na de bevrijding door de zuiveringscommissie zijn gewarieerd. Dan heb je echt 67 namen van verschillende loges over gevallen, die volstrekt duidelijk zijn, voor iedereen. Ja geen tw Gevallen. die volstrekt duidelijk zijn.

Sander: 54:44

Ja, voor iedereen. Ja, geen twijfel mogelijk.

Ed: 54:46

Oké, Ja, maar er zijn ook wel andere situaties. Er is overigens ook geen zicht op bij de mensen, die gevarieerd zijn na de oorlog. Maar er is ook geen zicht op het aantal, dat al voor de oorlog zijn lidmaatschap had opgezegd, omdat ze meer sympathie hadden voor de NSB. Kijk, voor de oorlog had de Orde zo'n 4.200 leden. En hoe fout waren ze nou? En hoe verhoudt zich het percentage foute broeders zich tot dat percentage op de rest van de Nederlandse bevolking? En dan bovendien wat is fout nou precies? Niet alleen duidelijke collaboratie, maar ook vraagteken nalaten, zich als vrijmetsla op te stellen. Ja, zeiden de overige loge leden in 1945. Toen waren de wonden zo kort na de oorlog heel rauw, en het oordeel was toen natuurlijk toch behoorlijk hard.

Ed: 55:46

Het heeft lang geduurd, en men zou ook kunnen zeggen pas wanneer de bitterheid, die een tweespalt veroorzaakt uit de oorlog en een hard gelag is voor de oorlog, pas wanneer die bitterheid, uiteindelijk dat vuur daarvan was geblust, pas toen kon er weer een broederlijke band ontstaan, en pas toen kwam dus de geest vrij, om op volle kracht verder te werken. Dat geldt natuurlijk voor vrijmetselaren onderling in de broederkring. Dat is natuurlijk ook een algemeen thema, want daar, waar het vuur van de bitterheid en de haat en de waan heerst. Daar is de geest niet vrij, om naar elkaar toe op volle kracht verder te werken. Pas als dat vuur is geblust, en soms duurde dat echt een aantal jaren. Waren dus interne strubbelingen?

Sander: 56:42

Maar kan je dan zeggen, dat, als er een bepaalde broeder verdacht werd van onzuivere zaken, dat hij dan buiten de loge gehouden werd, totdat dat vuur dooft? Nou ja, want als er problemen zijn binnen de loge, als twee broeders mot met elkaar hebben, dan officieel is het dan het beste, dat die even allebei niet meer komen.

Ed: 57:04

Ja of Ja goed. Loge de Edelmoedigheid heeft dus niet leden gezuiverd, maar er bestond grote problemen, omdat een van de leden werd aangevreven, dat hij actief had meegewerkt met de bezetter, en dus vertrekken broeders uit de loge, maar de weerzin en de bitterheid, die je voelt, dan moet je het ook op jezelf kunnen betrekken. Van in welke mate ben je op een gegeven moment Zover, dat je je weer tot daar kunt verhouden.

Sander: 57:36

Dat duurt lang.

Ed: 57:38

En dat is ook een algemeen massoniek thema Materiële verlies is groot, maar steunen wij elkaar Of hoe verhouden wij ons tegenover elkaar, ook als er dit soort dingen gewoon aan de hand zijn?

Sander: 57:51

Ja want, het kan zo'n hele club totaal ontwrichten, natuurlijk.

Ed: 57:54

En dat heeft het ook gedaan, hier en daar. Dat heeft het hier en daar ook gedaan.

Sander: 57:58

Ja, Dat is eigenlijk zonde. Want, dan kan je weer, en dan mag je weer.

Ed: 58:04

Maar dan staat dat er in de weg.

Sander: 58:06

Ja, maar het staat in de weg, ook omdat je zelf het zo ervaart. Ja, van alle kanten, ja Lastig.

Ed: 58:17

Lastig, maar dat is wel, wat ik daar straks zei. Zo word je dus ook op de proef gesteld Als loge, niet alleen als de Duitse bezetter er is, maar ook als die weg is, en je maakt de rekening op met elkaar. Ja, dat is heel moeilijk Kan ik nog samen zijn, in één kring met elkaar.

Sander: 58:36

Ja, nou ja, en het is, wat je zegt. Op dat moment is alles nog vers. De wonden zijn rauw, gaf je al aan. Ik kan me voorstellen, dat je dan ook heel scherp bent op het minste of het geringste. Dat blijft veel harder, en het oordeel is wat Laat ik zeggen?

Ed: 58:53

de nuance is dan wat weg, die is de deur uit, en je kunt je pas weer goed verhouden tegenover elkaar, als je zelf ook wat meer.

Sander: 59:04

Maar hoeveel tijd gaat daar overheen? Dat is natuurlijk moeilijk te zeggen.

Ed: 59:09

Dat is moeilijk te zeggen, en dat is van loge tot loge verschillend. Van vrijmetslaar tot vrijmetslaar is dat verschillend. Er zijn ook broeders, die, laat ik zeggen, om wederopname hebben gevraagd, nadat ze dus hadden gezet, en dan werden ze natuurlijk toch een beetje verweten door de loge, of ze wel zich als een goed vrijmetslaar hadden opgesteld, en dan ging het hoopbestuur toetreding toch wel of, hertoetreding toch wel toestaan, maar dan in een andere loge, zodat men met een schone lijk kon beginnen. Nou, al dat soort situaties hebben zich dus voorgedaan.

Sander: 59:50

Ja dus, er werd wel met de hand over het hart gestreken.

Ed: 59:54

In gevallen, waarin je zegt is dat nou zo zwart of oud? Ja precies. Collaboratie of is dat medewerking, of is dat door omstandigheden? Kortom, allerlei gradaties doen zich voor, maar die nuance zien sommigen niet. Maar toch werd dat dus gepoogd door het hoofdbestuur in het geval van wederopname, om toch te kijken, van waar is dat nog mogelijk, en misschien dan in een andere loge.

Sander: 1:00:26

Ja, en als het niet mogelijk was, dan kwamen die mensen naar een zwarte lijst.

Ed: 1:00:31

Dan was het niet mogelijk, dan kon je aankloppen.

Sander: 1:00:34

Ja, dan is er geen enkele loge, die je op wil nemen.

Ed: 1:00:38

Dan kan het heel lang duren, en dat deed het soms ook. Een ander vraagstuk behalve het lot van de leden we hebben het dan ook natuurlijk over het verdriet van de leden, die zijn omgekomen, de Joodse leden en anderen is het rechtsherstel, het pogen weer terug te krijgen van je bezittingen, van je gebouw, van je spulletjes. Het probleem is, dat bij rechtsherstel het zo was, dat de bewijslast werd gelegd bij de gedupeerden En de gedupeerden, de loges, en dat was voor loges natuurlijk toch een groot probleem, Omdat bescheiden van de loges waren verdwenen. Ze waren dus niet in staat, om een oprichtingsakte of statuten of anderszins te tonen. Dat zijn dus obstakels, en die hebben de voortgang van het rechtsgestel aanzienlijk vertraagd. Daar is men dus jaren mee bezig geweest vanuit de loge, om dat toch aannemelijk te maken en het voor elkaar te krijgen In een aantal gevallen is dat ook wel gelukt, maar als al je archieven weg zijn.

Sander: 1:01:48

Je hebt niks meer Laat, maar zien dat, toon het maar aan, toon het maar aan. Ja, dat staat in de archieven. Waar zijn de archieven? Ja weg, ja, daar heb je niks. En wie bent u?

Ed: 1:02:02

Logegebouwen waren beschadigd, waren leeggeplunderd. Het had ook te maken met het feit, dat mensen zelf ook die gebouwen zag staan En dat ze dus gestript werden. En dan moet je rekening houden met het feit, dat na de oorlog, doordat er zoveel schade is aangericht In diverse steden aan huizen En natuurlijk grote woningnood was. Dus gemeentes konden ook zeggen wij vorderen de gebouwen van de Lange, want we willen het geschikt maken voor bewoning voor gezinnen. Dat zijn situaties, die dus ook gebeurden. Daar moest ook mee omgegaan worden. We hebben het even genoemd bij het herbouwen uit het puin over het lot van de leden. We hebben het dus ook gehad over het verdriet voor een aantal mensen, die zijn omgekomen, en we herdenken ze, en wij nemen ze mee in ons hart. En op die manier, kan je zeggen, is het dus het arbeiden aan een toekomst met een verleden. Dat is mooi. Wat zegt dit tot slot? In zijn algemeenheid kan je zeggen, dat een crisis onderlinge verhoudingen op scherp stelt. Dat is een crisis in een eigen relatie of in het gezin, maar ook in onze samenleving. Dan worden verhoudingen op scherp gesteld, maar ook in onze samenleving. Dan worden verhoudingen op scherp gesteld. Dat wil zeggen, dat onderlinge, sluimerende tegenstellingen en conflicten, die worden uitvergroot, die worden scherper en beter zichtbaar, en zo was dat natuurlijk ook met die Tweede Wereldoorlog Ten slotte een oorlog bracht een schok teweeg in de economie, in de zorg, in de sociale verhoudingen, verlies aan levens, angst, terreur, isolement, druk van verhoudingen. Die werd scherper en meer zichtbaar En daarmee ook de dilemma's, hoe daarmee om te gaan, want vrijheden kwamen onder druk te staan, en de vrijmetselarij werd door de proef gesteld. Er was dus daarmee een spanning, een inderherente spanning al te zien, en die was al in de jaren dertiger tussen binnen in de loge en buiten in het westen. Dat wil zeggen, gaan we ons aanpassen? Gaan we ons neutraal opstellen? Gaan we protesteren, gaan we ons uitspreken? Een inhente spanning tussen binnen en buiten. Vrijmetselaren handelden in de jaren dertig binnen het kader van, wat toen wettelijk oorlof werd geacht. Maar we weten inmiddels, de Tweede Wereldoorlog heeft ons geleerd, dat je je niet tot het uiterste achterwetter kunt verschuilen, wanneer medemensen tot beesten worden gereduceerd en aan de willekeur van machthebbers zijn overgeleverd.

Ed: 1:04:58

De vrijmetslaar erkent de hoge waarde van de menselijke persoonlijkheid, de gelijkwaardigheid van alle mensen, ieders recht, om zelfstandig te zoeken naar waarheid en ieders verantwoordelijkheid voor zijn doen en laten. Artikel 1, lid 1 van onze Ordegrondwet vormt een goede weergave van onze principes en uitgangspunten. Het laat zien, welk maatschappijbeeld ons voor ogen staat. We kunnen dan ook zeggen de tijd, dat het hoofdbestuur concludeerde, zoals in 1933 en later nog eens in 1934. Met verachtzaming van het gestelde in de Orde Grondwet over de gelijkheid in wezen van alle mensen, dat de Orde geen standwet over de gelijkheid in wezen van alle mensen, dat de Orde geen standpunt inneemt met betrekking tot rassenhaat en segregatie elders in de wereld. Die tijd is voorbij. Wanneer het vrijheidsideaal in het gedrang komt, spreekt de Nederlandse Orde zich uit, bijvoorbeeld door in 2019 afstand te nemen van de zogenoemde Nashville-verklaring. Daarin laat de orde, wat mij betreft, zien, hoe het ons geschonken licht helpt, het Westen te verlichten.

Sander: 1:06:19

Heel mooi. Ik vond het een mooi verhaal. Dit bouwstuk heb je in de loge gehouden, al eerder. Ik moet zeggen, dat het me nu meer aangrijpt dan toen. Misschien omdat we zitten in een wat intiemere setting, in een studio natuurlijk, en er is misschien iets meer tijd, om erover na te denken.

Ed: 1:06:35

Maar het is een aangrijpend verhaal, en er komen nog details naar boven, waarvan je zegt mijn hemel Ja, en de actualiteit? mijn hemel Ja, want ik betoog, wat speelde toen, speelt nog steeds En stelt nog steeds de vraag aan de vrijmenschelaar Wat doen wij, ook ten opzichte van elkaar, als broeders, ook ten opzichte van de medemens?

Sander: 1:07:04

Ja, ed, ik wil je heel erg graag bedanken. Ik vond het echt een prachtig verhaal, graag gedaan. Bedankt voor het luisteren naar deze aflevering van de Vrijmetselaars podcast. Mocht je vragen of opmerkingen hebben of me gewoon een berichtje willen sturen, dan kan dat via Instagram Zoek op Vrijmetselaarspodcast. Via Facebook, zoek op Broeder Sander Of stuur me een mailtje op sander MUZIEK TV Gelderland 2021.